║1. |
A SZENT ISTVÁN, SZENT LÁSZLÓ
ÉS KÁLMÁN KORABELI TÖRVÉNYEK ÉS ZSINATI
HATÁROZATOK FORRÁSAI
(FÜGGELÉK: A TÖRVÉNYEK SZÖVEGE)
IRTA
ZÁVODSZKY LEVENTE
BUDAPEST
KIADJA A SZENT-ISTVÁN-TÁRSULAT TUD. ÉS IROD. OSZTÁLYA
1904
║2.
STEPHANEUM, A SZENT-ISTVÁN-TÁRSULAT
NYOMDÁJA.
Budapest, VIII., Szentkirályi-utcza 28/a.
║3. |
TARTALOM.
Oldal
A törvényhozás külföldön és hazánkban----------------------------------------------------------- 7
Szent István törvényei---------------------------------------------------------------------------- 13
Szent István első törvénykönyve----------------------------------------------------------------- 15
Szent István második törvénykönyve------------------------------------------------------------- 45
Szent László törvényei--------------------------------------------------------------------------- 57
Szent László első törvénykönyve----------------------------------------------------------------- 58
Szent László második törvénykönyve------------------------------------------------------------ 82
Szent László harmadik törvénykönyve----------------------------------------------------------- 82
Kálmán király törvényei-------------------------------------------------------------------------- 83
Az első esztergomi zsinat------------------------------------------------------------------------- 95
A második Kálmán korabeli zsinat-------------------------------------------------------------- 119
A dolgozatomban felhasznált müvek jegyzéke--------------------------------------------------- 126
Appendix.
De codicibus manuscriptis---------------------------------------------------------------------- 129
De institutione morum ad Emericum ducem----------------------------------------------------- 131
Sancti Stephani decretorum liber primus-------------------------------------------------------- 141
Sancti Stephani decretorum liber secundus------------------------------------------------------ 153
Sancti Ladislai decretorum liber primus--------------------------------------------------------- 157
Sancti Ladislai decretorum liber secundus------------------------------------------------------- 166
Sancti Ladislai decretorum liber tertius---------------------------------------------------------- 172
Colomanni regis decretorum liber primus-------------------------------------------------------- 181
Capitula Colomanni regis de iudeis-------------------------------------------------------------- 195
Synodus Strigoniensis prior--------------------------------------------------------------------- 197
Synodus altera sub Colomanno rege celebrata-------------------------------------------------- 207
Fragmenta constitutionum synodalium----------------------------------------------------------- 209
Név- és tárgymutató---------------------------------------------------------------------------- 211
Index personarum et rerum--------------------------------------------------------------------- 213
_______________________
║4. |
A rövidítések magyarázata.
A
= annus.
Bor. = Boretius: Monumenta Germaniae Historica Legum sectio II.
Capitularia
regum Francorum.
C.
= caput
Can.
= canon
Capit.
= capitula
Capitul.=
capitulare
Cod.
Just. = Codex Justiniani
Col.
= columna
Conc.
= concilium
Corp.
Jur. = Corpus iuris Hungarici
End.
= Endlicher: Rerum Hungaricarum
Monumenta Arpadiana
Ért.
TT. = Értekezések a történet-tudo- mányok
köréből. Kiadja a magyar tudományos
Akadémia
Mansi
= Mansi: Sacrorum concilio-
rum
nova et amplissima collectio
M.
G. L1. = Monumenta Germaniae His- torica,
Leges.
M.
G. S. S. = Monumenta Germaniae Historica,
Sriptores
P.
= pagina
Syn.
= synodus
T.
= tomus
Tit.
= titulus
Wass. = Wasserschleben: Die Bussord- nungen
der abendländischen Kirche.
║5. |
ELŐSZÓ.
A budapesti királyi
magyar tudományegyetem bölcsészettudományi kara az 1901-1902-dik tanévben a következő
pályatételt tűzte ki: ŤA Szent István, Szent László és Kálmán korabeli
törvények és zsinati határozatok forrásai, a hasonló vagy azonos helyek pontos
feltüntetésével és párhuzamba állításávalť. A bölcsészettudományi kar a birálat[1]
alapján a beérkezett pályamunkát jutalomra méltónak itélte.
Dolgozatom megirásánál a
pályatétel czéljához híven, fősúlyt a források pontos feltüntetésére és párhuzamba
állítására helyeztem. E czélból a korábbi s egykorú egyházi és világi
törvényeket átnéztem, kutatva a magyar törvényekkel való szószerinti, tárgyi és
gondolatbeli azonosságukat vagy hasonlóságukat. Fejezetről-fejezetre haladva
rövid magyarázat után, a melyet csak ott hagytam el, a hol valamely tárgy
ismétlődik, párhuzamos oszlopokban állítottam össze az eredményt. Ez néhol a hasonlóság
megállapításán túl nem megy, vagyis nem követeli szükségkép egyúttal a
forrásbeli kapcsolatot is.
Hogy pedig az
összehasonlítás helyes kritikai szöveg alapján történhessék, a megfelelő
codexeket fölhasználva, magam állapítottam meg a törvények szövegét, a melyet függelékül
a munkámhoz csatoltam. Szent István törvényeit Admontban másoltam le a
║6. |
XII. századi admonti codexből, míg a
Szent László és Kálmán korabeli törvények és zsinati határozatok szövegét a
XII. századi Pray, a XV. századi Túróczi és a XVI. századi Ilosvai codexekből
állapítottam meg.
Végül pedig őszinte
köszönetemet fejezem ki Békefi Remig dr. egyet. ny. r. tanár úrnak, a ki
jóindulatával s tanácsával mindenkor támogatott.
Budapest, 1904. január hó 10-én.
Z. Závodszky Levente.
║7. |
A TÖRVÉNYHOZÁS KÜLFÖLDÖN ÉS HAZÁNKBAN.
Már közel egy századot
töltöttek őseink új hazájukban, a Duna-Tisza mellékén s még mindig régi életmódjukat
követték. Nem volt erős kéz, mely a nemzet törekvéseinek irányt szabott volna s
a törzsekre oszlott nemzetet egységes fő alatt, egységes czél felé vezette
volna. Épen ebben a válságos helyzetben lépett a fejedelmi székbe Géza.
Géza fölismerte a
külföldi kalandok káros hatását s a szomszéd államok megerősödéséből következő
veszedelmet hajlott tehát a békére. Mint jó politikus, látta, hogy nemzete
nem maradhat a szomszéd népek örökös ellensége; de mindaddig nem remélhetett
nyugalmat s a szomszéd népekkel békés érintkezést, míg valláskülönbség választja
el a magyart szomszédaitól.
A X. században a
kereszténység óriási haladást tesz Európa-szerte. Géza szomszédjai a csehek,
lengyelek megtérnek, a bolgárok és Vladimir oroszjai ekkor fogadják el
Konstantinápolyból a kereszténységet. Látta, mint verte le az imént megtért
orosz az egykor hatalmasabb, de még mindig pogány kozárt; de nem kerülte ki
figyelmét N. Ottó hatalma sem. Épen ezért 973-ban Quedlinburgba követeket
küldött az öreg császárhoz, hogy békét eszközöljenek a két szomszéd állam
között. Ez meg is történt; Géza megnyitotta az országot a térítőknek.
Míg egyrészt ily
szerencsésen intézte külpolitikáját, a kereszténység elterjedésének módon
nyujtván, addig másrészt mindent megtett saját hatalma érdekében. Tettei
elbirálásánál a határozott tényeket nélkülözni vagyunk kénytelenek; de az eredmény
sejteti, hogy mit tett ő. Erős kézzel vezette nemzetét; a törzsfők a határozott
mondhatni erőszakos férfiúval szemben nem mertek föllépni. Igy
szilárdította meg és emelte oly magasra a fejedelmi hatalmat, hogy fia azt
királysággá alakíthatta át.
***
║8. |
István kettős czélt
tűzött maga elé: a kereszténység megszilárdítását és a királyság megalapítását.
Atyja megkezdett művét tovább folytatta, térítgetett, de nem feledte el, hogy
csak úgy tarthatja fönn a kereszténységet, ha a megfelelő állami hatalommal rendelkezik.
Nyugati hatás alatt vette át a kereszténységet; nyugatról szerzett neki atyja
feleséget; nyugaton találta meg a keresztény királyság mintaképét.
A középkor uralkodóinak
szemei előtt N. Károly hatalmas birodalma lebegett. Hosszú uralkodása alatt
nemcsak diadalmas harczokat vívott, hanem országait törvényekkel is
gazdagította. Egységes berendezéssel igazgatta országait s egységes törvénykönyv
szabályozta népei életét. A frank capitularék jogforrásai lettek a német,
bajor, olasz, sőt a magyar törvényeknek is.
István már kész
törvényeket és alkotmányt talált a nyugaton. Csak át kellett venni,
természetesen azzal a módosítással, a melyet a magyar viszonyok sajátszerűsége
megkívánt. Szent István államszervező tehetségét tehát a külföldi törvények
helyes alkalmazásában kell keresnünk.
Nyugati,
egyenes frank hatást látunk törvényei megalkotásában is. A törvényhozó testület
alkotórésze a Chlodovech-féle birodalomban a sereggyűlés (Heeresversammlung)
volt,1 melyet rendesen márcziusban Campus
Martius, Märzfeld majd
később májusban Campus Madius, Maifeld tartottak. A sereggyűlésen kívül a
püspökök zsinatai (die Synoden der Bischöfe) jelentékeny befolyást gyakoroltak
a frank birodalmi gyűlés kifejlődésére. Ilyen frank nemzeti zsinatokat (Nationalkonzilien)
rendszerint a király hívott össze. A legelső ilyen zsinat az 511-iki orleansi,
melyet Chlodovech tartott kevéssel az ő halála előtt.2
Világiak csak a VII. századtól kezdve jelennek meg, de csak mint hallgatók,
vagy mint tanácsadók szerepelhettek. Az elnöki széket is egyik érsek foglalta
el; azonban a zsinati végzések a király megerősítésére szorultak. Ezeket a zsinatokat
szivesen használják föl a királyok, hogy a világi nagyok belevonásával fontos
ügyekről tanácskozzanak.
Az egyházi és világi előkelőségek
ezen gyűléseit legelőször Neustrasiában találjuk a VI. század közepétől fogva s
a nagy májusi sereggyűlést pótolták, jellegüket tekintve az országos zsinatok
(Landeskonzilien) közé sorozták.
║9. |
A Karolingok alatt
szokásba jött, hogy az ilyen gyűlést a Campus Madius-szal kapcsolják egybe.
Azonban a májusi nagygyűlésen a királyi tanács már kész tervekkel állott elő, a
melyeket egy szűkebbkörű, u. n. őszi gyűlésen a seniorok és bizalmas tanácsosok
készítettek elő.1 Míg tehát az őszi gyűlés
a tanács szerepét vitte s tagjai közé csak néhány bizalmas férfiút hívott meg a
király, addig a tavaszi nagygyűlés már egészen más képet mutat.
A gyűlés generalis
conventus, concilium, placitum, synodus, synodalis conventus, sprâhha és
colloquium nevek alatt fordul elő.[2] A
capitularék bevezetéseiből tudhatjuk meg legvilágosabban, hogy kik vettek részt
ezen gyűléseken. N. Károly 779. márcziusában gyűlést tartott, összehíván a
püspököket, az apátokat és előkelő férfiakat, a comeseket, a kikkel így
határozott.[3] Ugyanezeket találjuk III.
Károly capitularéiben[4] és
Hinkmarnál is. A lelkes rheimsi érsek ŤDe ordine palatiiť czimű művének a 29.
fejezetében az egyház és a királyi ház rendtartását irja le az ifjú Karlomann
és a püspökök utasítására. Jámbor Lajos koráról mondja: ŤAbban az időben az
volt a szokás, hogy évenként csak két gyűlést tartottak: az egyiket, a melyen
évfordultakor az állam állapotát rendezték s ezt a berendezést a dolgoknak
semminemű kinemetele legföllebb csak az
egész államra nehezedő végszükség változtatta meg. És ezen a gyűlésen
egyetemlegesen megjelentek mind az egyházi, mind a világi nagyok: a seniorok,
hogy a tanácskozást intézzék; a kisebb birtokosok (minores) pedig, hogy azt elfogadják
és hogy néha szintúgy tárgyalják és megerősítsék, de nem hatalmukból
kifolyólag, hanem értelmüknél, vagy itéletüknél fogva.ť[5] A
második volt az említett őszi gyűlés.[6]
Ha
pedig a király valamely meghódított tartományban, a ║10. szászok földjén
tart
gyűlést, akkor a
püspökökön és apátokon kívül az illető tartomány comeseit hívta meg.1
Ugyanezen elemeket
találjuk a magyar törvényhozásban is. Szent István törvényeiben hol regale
concilium, hol commune concilium, primatum conventus, senatus, regalis senatus
a nevük: ŤSecundum decretum regalis conciliiť határozottan megtiltatik,
hogy a szolga ura vagy asszonya ellen panaszt tegyen, vagy ellene tanuskodjék.2 ŤPost diffinitionem huius communis
conciliiť az az ispán, a ki a más házára tör s a ház gazdájával harczol,
vagy megöli, úgy bünhödjék, mint a ki kardot ránt.3 ŤNostrorum primatum conventuť
elhatároztuk, hogy a ki megveri a követet, kit ura szökevény katonája, vagy
szolgája fölkeresésére küldött, 10 tinót fizessen.4 Ha valaki haragra gyulladva vagy
gyülölettől elragadtatva készakarva öl, tudja meg, hogy secundum nostri
senatus decretum 110 pénzt fizet.5
A feleséggyilkos comes secundum decretum regalis senatus 50 tinót fizet6 neje szüleinek. Secundum decretum senatus
erősen rettenti a méregkeverőket és a megrontókat, hogy senkit se
foszszanak meg eszüktől, se meg ne öljenek.7
Ha ezeket az
elnevezéseket megvizsgáljuk, két fő csoportra vezethetjük vissza: commune
concilium és regalis senatus, mert a nostrorum primatum conventus Szent István
korában nem ellenkezik a senatussal.
Ha e két csoportot a kor
eseményeiből kiszakítva nézzük, ellenmondóknak találjuk, mert concilium ─
s hozzá commune concilium ─ nem is lehetne más, mint egyetemes gyűlés.
Meg is tévesztette ez Fesslert s az ő átdolgozóját Kleint, a ki
nagy államtanácsot (grosser Staatsrath) és nemzetgyűlest (Nationalversammlung)
különböztet meg.8 Hasonló úton halad Büdinger
is, a ki királyi vagy birodalmi gyűlést (Königliche oder
Reichsversammlung) és királyi tanácsot (Des Königs Senat) lát ezekben a
nevekben.9 Azonban Huber Alfonz10
megczáfolta mindkét véleményt, kimutatván, hogy a
║11. |
regale concilium és a commune
concilium között lényeges különbség nincsen s hogy tulajdonképen a regalis
senatus és a primatum conventus is fedik egymást. Huber okoskodásának a
conclusiója, hogy Szent István az ő törvényeit nem népgyűlésben a primates
tanácsával, hanem ezeknek a királyi senatusban történt veleményadása után
adta ki.1
A senatus összetételére
nézve azonban Szent István törvényeiből határozni nem tudunk. Itt más kútfőket
kell segítségül hívni. A legenda maior 9. fejezete szerint István az ő
törvényét Ťcum episcopis et primatibusť hozta; majd az altaichi
évkönyvek a commune conciliumot világítják meg. A mikor ugyanis a magyarok
Pétert elűzték (1041.) s Abát ─ vagy mint az évkönyvek mondják ─
Obo urat emelték a trónra, zsinatot tartottak, a melyen Péter összes törvényeit
megsemmisítették: ŤIgitur rex idem (Obo) habito sinodico concilio, cum
communi episcoporum et principum consilio omnia decreta rescindi statuit,
que Petrus iniuste secundum libitum suum disposuitť.2
Szent László első
törvénykönyvében olvassuk, hogy 1092-ben Szabolcsban zsinatot tartott: presidente
christianissimo Hungarorum rege Ladislao, cum universis regni sui pontificibus
et abbatibus, necnon cunctis optimatibus, cum testimonio tocius
cleri et populi. In qua sancta sinodo canonice et laudabiliter decreta hec
inventa sunt.
Kálmán alatt is ugyanez
az eset. Alberik följegyzése szerint: Ťregni principibus congregatis tocius
senatus consultuť Szent István király törvényeinek a szövegét átvizsgálta
stb.
Két elemet találunk tehát
korai törvényhozásunkban: az egyházfőket ─ püspököket, kikhez a
kolostorok apátjai járultak ─ azután a világi nagyokat ─ a
comeseket a kiválóbb méltóságok viselőit és a régi törzsfők utódait. Azonban
az ő szereplésük még igen csekély; active csak a püspökök s az idegenből jött
és itt birtokot nyert lovagok vihettek, mint kik a nyugati viszonyokat
ismerték; míg az ispánok s a törzsfők birtokának az örökösei inkább passive járultak hozzá a törvények létrejöttéhez.
Működésük a tanácsadásra
║1 |
2.szorítkozott, mert a törvények
megalkotását a király magának tartotta fönn s az ország hatalmasainak jelenléte
csak biztosíték volt a törvények megtartására.
A két elem közül nagyobb
befolyást az idegenek, illetve az egyháziak gyakoroltak. Ők voltak az őrei,
ápolói Szent István ifjú alkotásainak; ők tartották fönn az állandó
összeköttetést a külfölddel, ennek eszméit átvették, művelődésével lépést
haladtak. Ezek képviselték az ifjú keresztény nemzetben a haladó, a nyugathoz
simuló elemet s épen ezért a
legteljesebb mértékben kellett élvezniök a király kegyét.
Velük szemben a szabad
magyarok a nemzeti conservativismus kifejezői. Újak előttük a nyugati eszmék, s
még később is idegennek, németnek tartották; egyetemes voltát csak később
ismerték föl. De elfogadták, követték nem, mintha annak előnyeit ismerték
volna hanem uralkodójuk iránt való hódolatból. Hogy az új tan elvük, szilárd
meggyőződésük legyen, arra hosszabb idő kellett. Rajtuk nyugodott az állam alapja
s szilárdnak csak akkor mondhatták királyaink a kereszténységet és a
királyságot, a mikor a magyar az új eszmék körében nevelkedve, ezeket átértette
és hozzájuk ragaszkodott.
║13. |
SZENT ISTVÁN TÖRVÉNYEI.
A magyar törvényhozás
legelső emléke Szent István nevéhez fűződik. Koronázása után összehívta országának
egyházi és világi nagyjait s Ťtörvényhez illő megfontolással szabta meg
nemzetének, mikép éljen tisztességes és zavartalan életetť.1
Szent István korában a
legfőbb törvényhozó testület az egyház volt. A világi uralkodók az egyházi
határozatokat vették át s az egyházilag kötelező törvényt szükség szerint
újabb, erősebb sanctióval látták el.
Az egyházban ekkor a
clunyi reform lépett előtérbe. A szigorú egyházi életet követelte mind a
szerzetes, mind a világi papság körében, hogy az egyházi rend tekintélyét ismét
a régi polczra emelje. A clunyi kolostor apátja, Odiló, egész Nyugat-Európa
szellemi életét irányozta, fölemelvén tiltakozó szavát az ököljog ellen.
Istvánunk követtel
kereste föl e szigorú askétát, kinek törekvéseihez ő is hozzájárult. Ez a
szigorító irány meglátszik törvényein is.
Törvénykönyvünkben, mint
Szent István első törvénye, az u. n. ŤDe morum institutione
liberť foglal
helyet, a melyben fiának tanácsokat ad, Ťhogy azokkal ékesítsed föl mind a
saját, mind alattvalóid életét, ha az Isten kegyelméből utánam uralkodolť. Szent
István intelmeit azonban nem tekinthetjük valamely törvényhozás eredményének,
tehát nem is foglalkoztam vele.2
Szent István
tulajdonképeni törvényeit az u. n. ŤDecretorum liber secundusť őrizte
meg, a mely 55 fejezetből áll. Azonban ezt a beosztást csak a Corpus
Juris-kiadások követik a XVI. századi Ilosvai
║14. codex nyomán, míg
Szent István törvényeinek legrégibb őre, a XII. századbeli admonti codex két könyvre osztja föl.
Ezt a fölosztást követem én is.1
Az első könyv 35
fejezetet foglal magában, a második pedig 21-et.
Szent István törvényeit
két nagy csoportra oszthatjuk föl: egyháziakra és világiakra. Az egyháziak
általános jellegüknél fogva sokkal inkább hasonlítanak nyugati mintáikhoz;
gyakran szószerint való megegyezést találunk közöttük. Máskor azonban a nemzet
feje a törvény megtartását biztosító egyházi sanctio erejét nem tartotta
elegendőnek az imént megtért magyarral szemben; épen ezért világi büntetéssel
is tiltá annak megszegését, vagy parancsolá annak megtartását. Ezt látjuk Szent
István törvényeinél is.
Törvényeinek második nagy
csoportja más sokkal eltérőbb. Maga is érzi, hogy ott különösen szem előtt kell
tartania nemzete jellemét, mert Ťmelyik görög kormányozza görög szokások
szerint a latinokat, vagy melyik latin igazgatja a görögöket latin törvényekkelť
mondja az ŤIntelmekť-ben.2 Épen
azért azt mondja fiának, hogy az ő szokásait kövesse.
Kutatásom eredményeinél
is meglátszik ez a különbség. Míg az egyháziak forrásait sikerült legnagyobb
részben megtalálnom, addig a világiaknál csak coniecturával kellett
megelégednem. A törvényczikkeket egymásután fogom tárgyalni, párhuzamosan
közölvén először a magyar- s mellette a külföldi törvényt.
║15. |
SZENT ISTVÁN ELSŐ TÖRVÉNYKÖNYVE.
I. fejezet
|
Szent István
gondoskodásának legfőbb tárgya volt az újonnan megalapított egyház. A ki
gőgösségében az Isten házát megveti, vagy birtokait megtámadja, mint az Isten
házának megtámadója és megsértője közösíttessék ki és érezze a király haragját,
kinek jóakaratát megvetette és törvényeit megszegte. Ép úgy legyenek a király
oltalma alatt, mint a saját örökségének a javai és még nagyobb gondosságot
fordítson reájuk a király, mert a mennyivel Ťnagyságosabbť az Isten az
embernél, annyival előbbrevaló a vallás ügye a halandók birtokainál.
Nyugatról vette át ezt a
törvényt Szent István. A 847-iki mainzi zsinat határozatai között szóról-szóra
megtaláljuk a forrását. Itt a canon czíme: ŤDe immunitate rerum
ecclesiasticarumť; egyébként teljesen egyező a két törvény.
I. De statu rerum ecclesiasticarum.
Quisquis fastu superbie
elatus domum dei ducit contemptibilem et possessiones deo consecratas atque ad
honorem dei sub regia inmunitatis defensione constitutas inhoneste tractaverit,
vel infringere presumpserit, quasi invasor et violator domus dei excommunicetur.
Decet enim et ut indignacionem ipsius
domini regis senciat, cuius benevolencie contemptor et constitucionis
prevaricator extitit. Nichilominus tamen rex sue concessionis immunitatem ab
omnibus dicionis sue illesam conservari precipiat, assensum vero non prebeat
improvide affirmantibus, non debere esse res dominicas, id est domino
dominancium traditas. Ita sunt sub defensione regis, sicuti proprie sue
hereditatis, magisque advertat, quia quanto deus excellencior est homine, tanto
prestancior est divina causa mortalium possessione. Quocirca decipitur,
quisquis plus in propriis quam in dominicis rebus gloriatur. Quarum divinarum
rerum defensor et custos divinitate statutus diligenti cura non solum eas
servare, sed eciam multiplicare debet, magisque illa, que diximus prestanciora,
quam sua defendere oportet et
augmentare. Si quis igitur insanus
inoportunitate improbitatis sue regem a recto proposito pervertere temptaverit,
nullisque remediis mitigar posse visus fuerit, licet obsequiis aliquibus
transitoriis sit necessarius, abscidendus ab eo proiciendusque est iuxta illud
evangelicum: Si pes, manus vel oculus tuus scandalizat e, amputa vel erue eum
et proice abs te.1
De imnunitate rerum ecclesiasticarum.
Quisquis fastu superbiae
elatus domum Dei ducit contemptibilem et possessiones Deo consecratas, atque ad
honorem Dei sub regiae immunitatis defensione constitutas inhoneste
tractaverit, vel infringere praesumpserit, quasi invasor et violator domus Dei
excommunicetur. Decet etiam, ut indignationem ipsius domini regis sentiat,
cujus benevolentiae contemptor et constitutionis praevaricator extitit. Nihilo
minus tamen rex suae concessionis immunitatem ab omnibus ditioni 16. sue subjectis illaesam conservari
praecipiat, assensum vero non praebeat improvide affirmantibus, non debere esse
res dominicas, id est Domino dominantium deditas, ita sub defensione regis,
sicut propriae suae sunt hereditates: magisque advertat, quia quanto Deus
excellentior est homine, tanto praestantior est divina caussa mortalium possessione.
Quocirca decipitur, quisquis plus in propriis, quam in dominicis rebus
gloriatur: quarum divinarum rerum defensor et custos divinitus statutus
diligenti cura non solum eas servare, sed etiam multiplicare debet, magisque
illa, quae diximus praestantiora, quam sua defendere illum oportet et
augmentare. Si quis igitur insanus importunitate improbitatis regem a recto
proposito avertere tentaverit, nullisque remediis mitigari posse visus fuerit,
licet obsequiis aliquibus transitoriis sit necessarius, abjiciendus ab eo
projiciendusque re est, juxta illud evangelicum: si pes, manus oculusve tuus
scandalizat te, erue illa et projice abs te.
Conc. Mogunt. I. a. 847.
c. VI. (Mansi T. XIV. col. 905. és Bor. T. II. p. 177.)
Megtalálható egyébként a
852-ki mainzi zsinatban is, mint 4. fejezet: ŤUt nullus audeat immunitates
infringereť cz. alatt. (Bor. T. II. p. 186.)
II. fejezet.
Mindjárt
rendelkezik az egyházi birtokok gondozásáról is. A második pontban határozottan
kimondja: azt akarjuk, hogy a püspökök kezében legyen az egyházak fölött való
hatalom. S hogy
║17. |
ezt elérjék, megparancsolja, hogy az
ispánok az ő szolgálatukban a püspököknek engedelmeskedjenek az egyházak
igazgatásában, az özvegyek és az árvák védelmezésében. A comesek és a birák
pedig egyetértők legyenek az igazságszolgáltatásban, hogy az igaz törvény meg
ne romoljon valakinek hazugsága, hamis tanúskodása, esküszegés, vagy
vesztegetés miatt.
Ez a törvény is külföldi
eredetű; a 847-ki mainzi zsinat 7. pontját teszi. Innen vette át Szent Isvánunk
szóról-szóra. Némely író a 813-ki mainzi zsinatból való átvételt vitatja. Igaz,
hogy itt fordul elő először ez a törvénypont, azonban mind a szöveg-hasonlítás,
mind pedig az a tény, hogy az első pontot is a 847-ki zsinatból vette Szent
István, nem enged kétséget, hogy ez a második törvényczikk is a 847-iki mainzi
zsinatból való.
II. De potestate episcoporum super
res ecclesiasticas eorumque conveniencia cum laicis.
Volumus,
ut episcopi habeant potestatem res ecclesiasticas previdere, regere et
gubernare, atque dispensare secundum canonicam auctoritatem. Volumus, ut et
laici in eourm ministerio obediant episcopis ad regendas ecclesias, viduas et
orphanos defensandos et ut obedientes sint ad eorum christianitatem servandam.
Consencientesque sint comites et iudices presulibus suis ad iusticias faciendas
iuxta precepta legis divine. Et nullatenus per aliquorum mendacium vel falsum
testimonium, neque periurium aut per premium lex iusta in aliquo depravetur.1
De potestate episcoporum super res
ecclesiasticas, eorumque convenientia cum laicis, deque abominandis perversis
paemiis.
Ut
episcopi potestatem habeant res ecclesiasticas praevidere, regere et gubernare
atque dispensare, secundum canonum auctoritatem volumus: et ut laici in eorum
ministerio obediant episcopis ad regendas ecclesias, viduas et orphanos defendendos,
et ut obedientes sint eis ad eorum Christianitatem servandam consentientesque
sint comites et iudices praesulibus suis ad justitias faciendas juxta praecepta
divinae legis, et nullatenus per aliquorum mendacium, vel falsum testimonium,
neque per perjurium, aut per praemium, lex justa in aliquo depravetur.
Conc.
Mogunt. I. a. 847. c. VII. (Mansi T. XIV. col. 905. és Bor. T. II. p. 178.) és
Conc. Mogunt. a. 813. c. 8. (Mansi T. XIV. col. 67.)
║18. |
Mind a két törvényczikknek forrását
már korán megtalálták. Legelőször Péterffynél1
láttam, utána adja Stiltingus2
jezsuita. Sőt már korán párhuzamba is állították: Így Hartzheim József3 egy 1751-ben Nagy-Szombatban megjelent
művében; ezt azonban nem tudtam megkapni. Az ő adatait fölhasználja s párhuzamosan
közli Kollár Ádám4.
Ezekből merítettek a későbbi földolgozók és kiadók is, mint Batthyányi
Ignácz,5 Endlicher,6 Karácson Imre7 és Kollányi Ferencz.8
III. és
IV. fejezet.
Az egyházi rend előjogai
között fontos helyet foglalt el a privilegium fori, vagyis a külön
egyházi törvényszék. Az egyház ezt a jogát féltékenyen őrizte s mindenkoron
érvénytelennek mondta, ha világi itél egyházi fölött; sőt hogy még jobban
biztosítsa magát, szigorú büntetéssel sujtotta azt a clericust, a ki ügyében
világi biróhoz fordult.
Magyarországon is élvezte ezt a kiváltságot. Törvényileg szabályozták a tanúk kellékeit, szóról-szóra átvevén a törvényt I. Hadrián pápa rendeleteiből s kimondották, hogy világi nem tanuskodhatik egyházi ellen, a kit csak saját törvényszéke elé szabad állítani.
III.
Quales debeant esse testes et accusatores clericorum.
Testes autem et accusatores clericorum sine aliqua
sint infamia, uxores et filios habentes, et omnino Christum predicantes.9
Capit. LXXII.
Testes autem sine aliqua sint infamia, uxores et filios
habentes et omnino Christum praedicantes.
Hadriani papae I. capit. a. 785. (Mansi T. XII. col.
914.)
║19. |
IIII.
Item de eodem.
Testimonium laici adversus
clericum nemo recipiat. Nemo enim clericum quemlibet in publico examinare
presumat, nisi in ecclesia.1
Capit. LXXIII
Testimonia laici adversus
clericos nemo suscipiat.
Capit. LXXIV.
Nemo enim clericum quemlibet in
publico
examinare praesumat nisi in
ecclesia.
Hadriani papae I. capit. a. 785.
(Mansi T. XII.
col. 914.)2
Ha azonban a magyar
törvényt elolvassuk, megütközünk rajta, mert azt mondja, hogy a clericusok tanúi
és vádlói becsületes, nős, családos emberek lehetnek és a kik teljesen Krisztus
hitét vallják. Majd folytatólag: világi tanúskodását clericus ellen senki se
fogadja el. Tehát e szerint csakis nős és családos egyháziak tanuskodhatnak egyháziak
ellen. A látszat tényleg azt mutatja, azonban itt tévedéssel állunk szemben.
I. Hadrián pápa
capitularéi közül a mi törvényünk a 72. fejezetnek, a mely a bizonyítási
eljárást szabályozza, csak az utolsó mondatát vette át. A fejezet egyébként a
világi tanúk kellékeit tárgyalja. Hadrián capitularéiban hiányzik ez a rész: et
accusatores clericorum és épen ez okozza a zavart. A mi törvénykönyvünk
helytelenül a három különböző fejezetet összevonta, összezavarván a világi az
első és az egyházi a két utolsó tanúk kellékeit.
Hogy az első fejezet a
világi tanúkra vonatkozik, világosan bizonyítják a capitularék is. A papok nem
nősülhettek; erre szigorúan felügyeltek a püspökök.3 S a 888-ki mainzi zsinat határozatai
közt olvassuk: egyházi férfiú nem vádaskodhatik előljárója ellen s ez nem is
itélhető el, mert az írás mondja: ŤNon est discipulus super magistrumť. Ezután
fölsorolja, hány mivel egyházi nem lehet, tehát csak világi tanú kell, hogy
valami egyházi férfiút elitélhessenek. S a fejezet végén olvassuk: ŤTestes
autem sine aliqua sint infamia, uxores et filios habentesť.4
A
világiakra vonatkozik tehát Szent István első könyvének 3. fejezete is, mert a
legelső papok Magyarországon szerezetesek ║20. voltak, a kiknek
szigorú rendszabályaik
tiltották a nősülést s csak a 4. fejezet vonatkozik az egyháziakra.
VI. fejezet.
Szent István egyházi intézkedési
mellett nem feledkezett meg világi czéljairól sem. A régi szervezet főtámasza
volt a törzs s ennek közös birtoka. A királyi hatalomról táplált középkori
fölfogás, mely szerint az egész ország a királyé és az egyház érdeke, melynek
hivatása teljesítésére birtokra volt szüksége, egyaránt megkövetelték, hogy a
föld közös birtoklása nemek és ágak szerint megszünjék s helyébe a családra
szorított magánvagyon s e mellé a király és az egyház vagyona lépjen.1 Épen ezért, hogy a törzsek hatalmát
megszüntesse s közöttük az összekötő kapcsot föloldja, alapjában - a közös
birtoklásban - támadja meg, kimondván, hogy mindenki szabadon rendelkezhetik
azzal, a mije van, hagyhatja feleségére, gyermekeire, szüleire vagy az egyházra
s az ő rendelkezését halála után senki se merészelje megbontani.
Külföldön már előbb
megvolt ez a jogállapot. Birtokával szabadon rendelkezhetett a tulajdonos. A
külföldön is kiváló gondoskodás tárgya volt az egyház. Nemcsak birtokukat,
hanem önmagukat is fölajánlhatták lelkük üdvéért2
s a haladottabb állapotokhoz képest tanúk előtt s még oklevéllel is
megerősítették az adományt.
VI. De concessione regali propriarum rerum.
Decrevimus nostra regali potencia, ut unusquisque habeat facultatem sua dividendi,
tribuendi uxori, filiis filiabusque atque parentibus sive ecclesie, nec
post eius obitum quis hoc destruere audeat.3
Ut omnis homo
liber potestatem habeat, ubicumque voluerit, res suas dare pro salute animae
suae. Si quis res suas pro salute animae suae vel ad aliquem venerabilem
locum vel propinquo suo vel cuilibet alteri tradere voluerit, et eo tempore
intra ipsum comitatum fuerit, in quo res illae positae sunt, legitimam
traditionem facere studeat.
Capit. legibus addenda a. 818., 819. c. 6. (Bor. T. I.
p. 282.)4
VII. fejezet.
║21. |
De a mint az idegenek
birtokát tiszteletben tartja a király, megkívánja, hogy az övét is kellő
tiszteletben részesítsék. A király tulajdonát alkotják pedig földjei, katonái
és szolgái. Hogy a külföldön is így kellett lenni, az egészen természetes; ott
már sokkal fejlettebb volt a királyi hatalom, jogai sokkal szilárdabban
állottak, semhogy annak megerősítését külön törvénynyel kellett volna
szabályozni. Annyira szilárdnak tartották, hogy Jámbor Lajos reá hivatkozik az
egyházi javak megerősítésénél: ŤAzt akarjuk, hogy az egyházi javakat úgy
őrizzék meg, mint a mienketť.
VII.
De retentu regalium rerum.
Volumus
quidem, ut sicuti ceteris facultatem dedimus dominandi suarum rerum, ita eciam
res, milites, servos et quicquid ad nostram regalem dignitatem pertinet,
permanere immobile et a nemine quid inde rapiatur aut subtrahatur, nec quisquam
in his predictis sibi favorem acquirere audeat.1
Volumus,
ut omnes res ecclesiasticas eo modo contineantur, sicut res ad fiscum nostrum
contineri solent.
Capitul.
missorum. a. 829. c. 1. (Bor. T. II. p. 9.)
VIII. és IX. fejezet.
A vasárnapot, a melyen
Ťaz élet adójať halottaiból föltámadott,2
az egész kereszténység megünnepelte. Azért nevezik ezt a napot az Úr napjának
mondja Rudolf, bourgesi érsek3 hogy
akkor a földi munkától és a világ csábításaitól tartózkodva, csak az Istennek
szolgáljunk.
Az Úr napjának megülése
Nagy Károlynak is szivén feküdt. Kimondja, hogy a férfiak mezei munkát ne végezzenek,
ne míveljék a szőllőt, ne szántsanak, ne arassanak, ne kaszáljanak stb. A nők
semmiféle szövőmunkával ne foglalkozzanak, ne varrjanak, ne himezzenek, gyapjút
ne fonjanak, se ne mossanak, hogy így mindenképen megőrizzék az Úr napjának
tiszteletét és nyugalmát.4
║22. |
Ha pedig valaki megszegi
a törvényt, szigorúan megbüntetik; lehet pénzbüntetés és pedig, ha saali frank,
15; ha római, 71/2; ha szolga, akkor 3 solidust fizet; ez
utóbbi pedig megválthatja magát a hátával, vagy pedig elveszik azt, a mivel
dolgozott.1
Szent István is szigorúan
tiltja a vasárnap megszegését. Az új hit híveinek - a papoknak, az ispánoknak
vagy bármely más hű embernek - kötelességévé teszi, ha meglátják, hogy valaki
ökörrel dolgozik vagy lóval, vegyék el tőle; ha szerszámmal dolgozik, veszítse
el azokat; de ha akarja bőrével megválthatja.2
VIII. De observacione dominici diei.
Si quis igitur presbiter vel comes, sive aliqua alia
persona fidelis die dominica invenerit quemlibet laborantem, sive cum bubus, tollatur
sibi bos et civibus ad manducandum detur. Si autem cum equis, tollatur
equus, quem dominus bove redimat, si velit, et idem bos manducetur, ut dictum
est. Si quis aliis instrumentis, tollantur instrumenta et vestimenta, que, si
velit, cum cute redimat.3
Ť
persuasum
est populis de die dominico agi cum caballis aut bobus
non debereť
Conc. Vernense a. 755. c. 14. (Bor. T. I. p. 36.)
Majdnem szószerinti a rokonság ezekben:
ŤSi quis die dominico opera servilia fecerit, liber
homo, si bovem iunxerit, et cum carro ambulaverit, dextrum bovem perdat.ť
Capitul. lib. V. c. 340. (Walter, Corpus iuris
Germanici. T. II. p. 512.)
Hasonló tárgyú rendelkezést találunk II. Childebertnél
is.
De die domonico similiter placuit observare, ut si
quiscunque ingenuus excepto quod ad coquendum vel ad manducandum pertinet, alia
opera in die dominico facere praesumpserit, si Salicus fuerit, solidos
quindecim componat; si Romanus, septem et dimidium solidi. Servus vero aut tres
solidos reddat, aut de dorsum suum componat.
Childeberti II. decretio a. 596. c. 14. (Bor. T. I. p.
17.)
║23. |
Még sokkal szigorúbb volt
a büntetés az alemannoknál.
Vasárnap senki se
merészeljen szolgai munkát végezni, mert a törvény tiltja és a szentírás
bizonyítja. Ha valamely rabszolga ebben a bűnben találtatik, husánggal verjék
meg, szabad embert pedig dorgálják meg harmadízig. Ha pedig a harmadik korholás
után is ugyanabban a vétekben leledzik és szolgai munkát végez, örökségének
harmadrészét veszítse el. Ha pedig az Úr napján ezután is szolgái munkát végez,
rabszolga legyen és a ki nem akart az Istenért pihenni, örökre szolga maradjon.1
Látjuk tehát, hogy tárgyi
rokonság van Szent István és a külföld törvényei között; a büntetést nálunk
természetben kellett lefizetni, mert a pénz, a melylyel a bűnös megválthatta
volna magát vagy jószágát, kevés volt.
A vasárnap méltó
megünnepléséhez azonban nem volt elegendő, hogy a szolgai munka szüneteljen,
hanem a törvény megparancsolja, hogy kivétel nélkül mindenki menjen templomba.
Ezt látjuk Szent
Istvánnál is. Megparancsolja és a törvényben ezért a falusi birókat teszi
felelőssé, hogy mindenki a templomba menjen, kivéve azokat, a kik a tűzhelyet
őrzik. Ha pedig valaki a birák hanyagsága folytán elmarad, azt megverik vagy
lenyirják.
VIIII. Item aliud.
A sacerdotibus vero et comitibus commendetur omnibus
villicis, ita ut illorum iussu omnes concurrant die dominica ad
ecclesiam, maiores ac minores, viri ac mulieres, exceptis qui ignes
custodiunt. Si quis vero non observacionis causa remanebit per illorum
negligenciam, vapulent ac depilentur.2
Ut diebus festis vel dominicis omnes ad ecclesiam
veniant.
Karoli Magni Capitul. Duplex legationis edictum a.
789. c. 25. (Bor. T. I. p. 64.)
Ut in dominicis diebus
omnes ad ecclesiam
recurrant ad audiendum verbum Dei, et orationibus vel iustis operibus
vacent.
Capit. de partibus Saxoniae. c. 18. (M. G. Ll. T. V.
p. 41.)
║24. |
Tanta ergo huius diei debet esse observantia, ut
praeter orationes et Missarum sollemnia, et ea, quae ad vescendum pertinent,
nihil aliud fiat.
Capit. Rudolfi archiepiscopi Bituricensis. c. XXVI.
(Mansi T. XIV. col. 955.)
Látjuk tehát, hogy
részint szóbeli, részint gondolatbeli egyezés fűzi a magyar törvényeket a
külföldiekhez. Azonban egy eltérő és mindenesetre érdekes, jellemző vonást is
találunk e két törvény között. Külföldön már szilárd a kereszténység,
Magyarországon pedig még csak az imént ültették át idegen talajból. A hit igaz
meggyőződése még nem hatotta át a honfoglalók ivadékait, épen azért világi
sanctió is növelte a törvény erejét.
X. és XI.
fejezet.
A keresztény életben
fontos szerepet játszott a bőjt. Megkivánta híveitől, hogy az ú. n.
kántorbőjtben három nap szerdán, pénteken és szombaton ne egyenek húst,
szintúgy az egész évben pénteken; kivételt ez alól csak a gyermekek és betegek
nyernek. A ki pedig megszegi, azt büntetéssel sujtották, a mi rendesen egyházi
volt.
Szent István is előírja
törvényeiben. De valamint a vasárnap megünneplésénél, úgy itt sem látott elég
biztosítékot a törvény megtartására, azért az egyházi büntetést világival
erősíti.
Ha azonban az ő törvényét
kortársának, Chrobri Boleszlónak határozataival összehasonlítjuk,
enyhének találjuk. Mert míg Szent István a bőjt megszegőit egy hétre lezáratta
és bőjtöltette, addig Chrobri Boleszló törvényei szerint, a ki a nagybőjtben
húst evett, annak a fogát kitörték.1
X. De observacione IIII-or temporum.
Si quis quatuor temporum ieiunia
cunctis cognita, carnem manducans violaverit, per spacium unius ebdomade
inclusus ieiunet.2
Solvisti jejunium quatuor temporum et non
custodisti eum cum ceteris christianis? XL dies penit.
Corrector Burchardi. c. LXVIII. (Wass. p. 646.)
║25. |
Ha azonban Szent
Istvánnak a pénteki bőjtre vonatkozó törvényét az egykorú külföldiekkel összehasonlítjuk,
azt találjuk, hogy ebben az egyetemes egyházat megelőzte. A keleti egyházban és
néhol nyugaton is mint a bajoroknál megtartották mind a szerdai, mind a
pénteki bőjtöt, azonban egyetemlegesen kötelezővé csak az 1050-iki coyacai
zsinat tette.1
Ez a pont határozottan
mutatja a bajor törvények elvitázhatatlan hatását a magyar törvényekre.
XI. De observacione
VI. ferie.
Si quis in sexta feria
ab omni christianitate observata carnem manducaverit, per unam ebdomadam
luce inclusus ieiunet.2
Ut ieiunia per feriam
VI-am in usum adsumant.
Acta synodi Ratisbonensis c. 9. (M. G. Ll. T. III. p.
456.)
Egyébként csak az egyháziakat kötelezte a pénteki bőjt.
Item placuit sancto concilio, quarta et sexta feria
a carne et vino cuncto clero abstinendum.
Statuta Rhispacensia, Frisingensia, Salisburgensia a.
799, 800. c. 5. (Bor. T. I. p. 227.)3
XII.
fejezet.
A keresztény embernek
egyik főczélja a boldog halál; azért a szentek halála ünnep az egyházban. Arra
kell törekednie minden kereszténynek, hogy jól előkészüljön a jövő életre;
bűneit meggyónja, megáldozzék és így induljon az utolsó útra. Szent István is
érezte ennek fontos voltát; de ismerte az ő magyarjait s épen ezért szigorúan
kényszerítette őket, hogy haláluk előtt meggyónjanak. Mert ha megrögzött
szívvel nem akarnák megvallani bűneiket, akkor feküdjenek úgy, mint a
hitetlenek. Ha pedig szülei vagy rokonai hanyagságból nem hívtak papot,
vezekeljenek.
Külföldön is hasonló
intézkedést látunk. A czél mindig az, hogy a hívek haláluk előtt meggyónjanak.
║26. |
XII. De his, qui sine confessione moriuntur.
Si quis tam predurato corde est, quod absit ab omni
christiano, ut nolit confiteri sua facinora secundum suasum presbiteri, hic
sine omni divino officio et elemosinis iaceat, quemadmodum infidelis. Si autem
parentes et proximi neglexerint vocare presbiteros et ita subiacet absque
confessione morti, ditetur oracionibus ac consoletur elemosinis, sed parentes
lavent negligenciam ieiuniis secundum arbitrium presbiterorum. Qui vero
subitanea periclitantur morte, cum omni ecclesiastico sepeliantur honore, nam
divina iudicia occulta nobis sunt et incognita.1
Ut de incestis et criminosis magnam curam habeant sacerdotes,
ne in suis pereant sceleribus, et animae eorum a districto iudice Christo eis
requirantur. Similiter de infirmis it poenitentibus, ut morientes sine
sacrati olei unctione et reconciliatione et viatico non deficiant.
Karoli M. capitul. primum. a. 769. vel paulo post c.
10. (Bor. T. I. p. 45.)
Ut presbyter semper eucharistiam habeat paratam, ut,
quando quis infirmaverit, aut parvulus infirmus fuerit, statim eum communicet, ne
sine communione moriatur.
Capit. ecclesiastica. a. 810-813? c. 16. (Bor. T. I.
p. 179.)
Ut sacerdotes Domini
ad exteriora peragende non
mittantur, quid proinde et opus divinum negeglitur et infantes sine baptismi
gratia et homines sine confessione mori solent.
Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio circa
820. c. 4. (Bor. T. I. p. 367.)2
Látjuk tehát,
hogy tárgyi rokonság van a törvények között.
XIII.
fejezet.
Bár a
nemzet zöme megtért, de azért még pogányok is maradtak. Krónikáink is
megőrizték ennek az emlékét. Anonymusnál olvassuk a nyakas Thonuzoba esetét: ŤA
mikor István király az élet igéit hirdette és a magyarokat keresztelte,
Thonuzoba a hitben gyenge lévén, nem akart keresztény lenniť.3
Úgy
látszik, Thonuzoba esete nem volt kivételes, mert törvényt hozott ellenük Szent
István. Nagy óvatosságot mutat az ő ║27. törvénye. Hétszer
inteti meg a püs-
pök által s ha ekkor sem hajlandó a
kereszténység tanainak megtartására, csak akkor éri őt a kereszténység védőjének
sujtó karja.
A külföldön is hasonló
tárgyú intézkedést találunk azok ellen, kik az istentiszteletet elhanyagolják s
az egyházi tekintélyt megvetik. De már sokkal szigorúbb, mint Szent Istváné, mert
az ilyen embert az összes keresztények gyülekezetéből kizárják s mint az Isten
és az egyház ellenségét, a birodalom pusztítóját mindaddig üldözik, míg csak az
országból el nem pusztul.
XIII. De observanda christianitate.
Si quis observacione christianitatis neglecta et
negligencie stoliditate elatus, quod in eam commiserit, iuxta qualitatem
offensionis ab episcopo per disciplinas canonum iudicetur. Si vero rebellitate
instructus rennuerit sibi impositum eque sufferre, iterum eodem iudicio restringatur
et eciam usque sepcies. Tandem super omnia si resistens et abnuens invenitur,
regali iudicio, scilicet defensori christianitatis tradatur.1
Si quis publicus divinae legis praevaricator, vel pro
manifestis criminibus erga ecclesiastica justa et rationabilia judicia
contemptor repertus fuerit, vel inflatus ac tumidus monitis ecclesiasticis ac
sanctorum patrum constitutionibus contradictor, vel subsannator comprobatus
fuerit, si monitionibus episcopalibus obtemperare distulerit, anathematizetur.
Conc. Meld. a. 845. c. 13. (Mansi T. XIV. col. 821.)
Et si, quod absit, talis emerserit, qui Dei timorem
postponat et ecclesiasticam auctoritatem contempnat et regiam potestatem
refugiat, sciat quiscumque ille fuerit, quia et secundum canonicam auctoritatem
ab omnium christianorum coetu et a sanctae ecclesiae consortio et in coelo et
in terra alienus efficietur et regali potestate atque omnium regni fidelium
unanimitate sicut Dei et ecclesiae inimicus et regni devastator persequetur,
usque dum a regno exterminetur.
Capitul. Carisiac. a. 857. c. 7. (Bor. T. II. p. 287.)2
║28. |
Látjuk tehát, hogy tárgyi
rokonság van a két törvény között. Pontos összehasonlítást kizár a magyar
törvény határozatlansága, mert a király tetszésére bizza a hanyag keresztény
megbüntetését.
XIV.
fejezet.
Még nem szelidítette meg
a magyart a kereszténység békeszerető tana. Harczias, hadakozó volt a nemzet,
olyan az erkölcse is. Ilyen viszonyok között nem lehetett ritka a gyilkosság
sem. István szigorú törvényt hoz: 110 pensát fizessen az, ki haragra gyuladva
vagy dölyfösségtől elragadtatva, mást megöl. Ebből 50 pénz legyen a királyi
fiscusé, 50-t a megölt rokonainak adjanak, 10-t pedig a biráknak és békítőknek.
De ne csak világi büntetés érje a tettest, hanem egyházilag is vezekeljen. Ez
pedig akkor nagyon szigorú volt.
A triburi zsinat végzései
között olvassuk, hogy ha valaki készakarva gyilkosságot követ el, 40 napig
tartózkodjék a templomtól, 40 napig vizen és kenyéren bőjtöljön, mezitláb
járjon, vászonruhát nem hordhat, fegyvert se viseljen, kocsin se járjon, még
feleségétől is tartózkodjék; ezen 40 nap alatt keresztény hívekkel nem érintkezhetik.
Negyven nap leforgása
után egy évig ne menjen templomba, húst és sajtot ne egyék, bort, méh- és
árpa-sert ne igyék, csak vasár- és ünnepnapon, vagy ha utazik és ha ellenség
ellen megy, vagy ha gyöngélkedik.
Egy év elteltével
dorgálás után vezessék vissza az egyházba.
Ezzel azonban még nem ért
véget a vezeklés, mert még a 2., 3., 4., 5., 6. és 7. évben is bizonyos
kötelezettség terhelte a vezeklőt.1
Mind az egyházi zsinatok,
mind a világi törvények szigorúan büntették a gyilkost; de a kettő között
lényeges különbséget látunk. U. i. míg az egyházi törvények vezekléssel sujtják
a gyilkost, addig a világiak szerint vezeklésen kívül még vérdíjat is kellett
fizetni a megölt rokonainak.
A magyar törvények is
ebbe a csoportba tartoznak.
XIIII. De homicidiis.
Si quis ira accensus aut superbia elatus spontaneum
commiserit homicidium, sciat se secundum nostri senatus decretum centum et X
daturum pensas auri. Ex quibus quinquaginta ad fiscum regis deferantur, alie vero
L parentibus dentur, X autem arbitris et mediartoibus condonentur.
Ipse
quidem homicida secundum institucionem canonum ieiunet.1
De homicidiis prohibendis.
Quicunque hominem aut ex levi causa aut sine causa
interfecerit, wirgildum eius his, ad quos ille pertinet, componat.
Capit. legibus addenda. a. 818, 819. c. 7. (Bor. T. I.
p. 282.)
Si quis liberum hominem occiderit, solvat parentibus
suis, si habet, si autem non habet, solvat duci, vel cui commendatus fuit
dum vixit, bis 80 solidos, hoc sunt 160.
Lex Baiuwariorum. Textus legis primus. Tit. IV. c. 28.
(M. G. Ll. T. III. p. 294.)2
Qui voluntarie homicidium fecerint, poenitentiae
quidem jugiter se submittant: perfectionem vero circa vitae exitum
consequantur.
Conc. Ancyran. a. 314. c. XXI. (Mansi. T. II. col.
526.)
A büntetés nemét enyhítette az a körülmény, ha
véletlenül gyilkolt.
Item aliud.
Si quis autem casu occiderit quemlibet, XII auri
pensas persolvat, et sicut canones mandant ieiunet.3
De homicidiis
non sponte comissis prior quidem definitio post septennem poenitentiam
perfectionem consequi praecipit, secunda vero quinquennia tempus explere.
Conc. Ancyran. a. 314. c. XXII. (Mansi T. II. col.
527.)
Ha pedig szolga ölt szolgát, akkor a
gyilkos ura adjon helyette másikat vagy váltsa meg; a gyilkos pedig vezekeljen.
Külföldön is ilyen az eljárás: fizesse meg a gyilkos szolga ura a megölt árát,
vagy pedig az életben maradt szolgán megosztoznak.
║30. |
Item de homicidiis servorum.
Si alicuius servus servum alterius occiderit, reddatur
servus pro servo aut redimatur et penitenciam quod dictum est, agat.1
Si quis servus noster occisus fuerit, duas partis de
ipsa compositionem tollat curtis nostra, et tertiam pars parentis ipsius servi
nostri defuncti, sicut superius diximus.
Edictus Langobardorum c. 3. (M. G. Ll. T. IV. p. 181.)
Si servus servum interfecerit, dominus eius 36 solidus
culpabilis iudicetur, aut cum 6 iurit, quod servus eius hoc non fecisset.
Lex Ribuaria c. XXVIII. (M. G. Ll. T. V. p. 220.)
Hasonló az eset, ha szabad ölte meg a szolgát.
Item aliud.
Si vero liber alicuius occiderit servum, reddat alium
servum vel precium componat et secundum canones ieiunet.2
De servo occiso.
Si quis servum alterius occiderit componat eum,
iuxta quod a domino eius fuerit aestimatus.
Lex Frisionum. Tit. IV. c. 1. (M. G. Ll. T. III. p.
662.)
Si quis servum alienum occiderit, vel vendiderit, vel
ingenuum dimiserit, mille quadringentis denariis, qui faciunt solidos triginta
quinque, culpabilis iudicetur excepto capitale et delatura.
Capit. legi Salicae addita a. 819. vel paulo post c.
2. (Bor. T. I. p. 292.)
XV.
fejezet.
Törvényeink a feleséggyilkosról is
intézkednek. Ha valamely ispán elfásult szívvel lelke üdvösségéről megfeledkezik
s felesége meggyilkolásával szennyezi be kezeit, 50 tinót fizessen az asszony
szüleinek és azonkívül bőjtöljön. Ha valamely miles, vagy más tehetős ember
teszi, 10 tinót fizessen és bőjtöljön. Ha pedig valamely közönséges ember
teszi, 5 tinót fizessen és szintúgy bőjtöljön.
║31. |
XV. De his, qui suas uxoresoccidunt.
Si quis comitum obduratus corde neglectusque anima,
quod procul sit a cordibus fidelitatem observancium, uxoris homicidio
polluetur, secundum decretum regalis senatus cum quinquaginta iuvencis
parentibus mulieris concilietur et ieiunet secundum mandata cononum. Si autem
miles vel alicuius vir ubertatis eandem culpam inciderit, iuxta eundem senatum
solvat parentibus X iuvencos, ieiunetque, ut dictum est. Si vero vulgaris in
eodem crimine invenietur, cum quinque iuvencis cognatis reconcilietur et
subdatur predictis ieiuniis.1
De occisione mulieris.
Si maritus uxorem suam occiderit immerentem, quod per
legem non sit merita mori, componat solidos mille duocentis, medietatem illis
parentibus, qui eam ad maritum dederunt, et mundium susciperunt, et medietatem
regi, ita ut per actorem regis distringatur, et poena suprascripta componatur.
Edictus Rothari c. 200. (M. G. Ll. T. IV. p. 49.)
XVI.
fejezet.
Hogy a béke erős és
sértetlen legyen, törvényeink nemcsak a gyilkosságot tiltják, hanem azt is,
hogy valaki másra kardot rántson. Nagyon szigorú a mi törvényünk. A ki kardot
ránt, kard által veszszen el. Ha összevetjük a tizennegyedik törvényczikkel,
azt látjuk, hogy szigorúbban büntetik, ha valaki kardot ránt, mintha gyilkol;
mert míg a gyilkos megválthatja magát, addig halállal sujtja azt, a ki csak
kardot ránt. Azonban ez a rendelkezés mégis érthető, mert a czivakodó belevonja
egész törzsét s ez állandó viszálykodásnak lenne magva. Ezt akarja Szent István
meggátolni.
A külföldön ezt sokkal
enyhébben büntették.
XVI. De evaginacione gladii.
Ut pax firma et incontaminata per omnia maneat, tam
inter maiores natu, quam inter minores cuiuscunque condicionis sint,
interdiximus omnino, ut nullus ad ledendum aliquem evaginet gladium. Quod si
quis posthac stimulis sue audacie tactus temptaverit, eodem iuguletur gladio.2
De educto gladio.
Quicunque spatam aut semispatium eduxerit ad
percutiendum alterum et non percusserit, inferat multae nomine sol. 12. Si
percusserit, inferat similiter sol. 12., et de inflicto vulnere iudicetur.
Leges Burgundionum. Liber legum Gundebati c. XXXVII.
(M. G. Ll. T. III. p. 547.)
XVII.
fejezet.
║32. |
A bizonyításnak nagy
akadálya a hamis eskü. Épen ezért szigorúan tiltja mind a külföldi, mind a magyar
törvény. A ki hamisan esküszik, veszítse el kezét; a cánonok pedig hét évi
vezekléssel sujtják a hamisan esküvőt.
XVII. De periuris.
Si quis valencium fide commaculatus, corde pollutus,
iuramento confracto periurio addictus invenietur, perditus manu periurium
luat aut cum quinquaginta iuvencis manum redimat. Si vero vulgaris periurus
extiterit, manu amputata punietur, aut XII iuvencis redimetur et ieiunet, ut
canones mandant.1
De eo, qui periurium fecerit, nullam redemptionem,
nisi manum perdat.
Capitul. Haristallense a. 779. c. 10. (Bor. T. I. p.
49.)
Si quis periurium fecerit, nullam redemptionem ei
facere liceat, nisi manum perdat.
Liber Papiensis Pippini. c. 45. (M. G. Ll. T. IV. p.
522.)
Si quis periuraverit, VII. ann. poen., III. ex his
in pane et aqua, et nunquam juret.
Poenitentiale Merseburgense. c. 5. (Wass. p. 392.)
XVIII.
fejezet.
A kereszténységnek tanai
sokat tettek a rabszolgaság megszüntetésére. Az egyház sohasem mondott le az
emberi egyenlőség elvéről s épen azért a rabszolgaság eltörlését kívánta.
Azonban a társadalom nem nélkülözhette őket s az egyház is kénytelen volt
megalkudni a létező viszonyokkal s elnézni a rabszolgaságot. Bár maga föl nem
szabadíthatta, azonban a gazdáikra iparkodott hatni; jócselekedetnek hirdetvén,
ha valaki lelke üdvéért szolgáit fölszabadítja.
Ezt a törvényt is
külföldről vette át Szent István. Gondolati és tárgyi rokonság van a két
törvény között.
XVIII. De libertis.
Si quis misericordia ductus proprios servos et
ancillas libertate feriaverit cum testimonio, decrevimus, ut post obitum
eius nemo ║33. invidia
tactus in servitutem eos audeat reducere. Si autem libertatem promiserit et
morte impediente non testificatus fuerit, habeat mulier illius vidua et filii
potestatem hanc eandem libertatem testificari et agapen facere pro redempcione
anime sui mariti, qualitercunque velit.1
De manomissionibus.
Si quis servum suum proprium aut ancillam suam liberos
dimittere voluerit, sit licentia qualiter ei placuerit.
Edictus Rothari c. 224. (M. G. LI. T. IV. p. 54.)
De manumissionibus.
In concilio Carthaginiensi ita continetur: ŤDe
manumissionibus in ecclesia celebrandis. Si id nostri consacerdotes per Italiam
facere reperiuntur, nostrae etiam erit fiduciae istorum ordinem sequi data
plane licentia misso legato, ut quecumque digna fide pro statu ecclesiae et
salute animarum agere potuerint, nos sciant laudibiliter in conspectu Domini
accepturos.
Conc. Mogunt. a. 847. c. 9. (Bor. T. II. p. 178.)
XIX.
fejezet.
A szentegyház tiszteletét
mindenkor erősen hangoztatta az egyház. Mivel a templom az Isten háza, ott
illően kell viselkedni. Épen azért Szent István is elrendeli, hogy ha valaki a
mise alatt zajong és tréfás mesékkel másokat is zavar ájtatosságukban s nem figyel
a szent olvasmányokra, ha az előkelőbbek közül való, gyalázatul vezessék ki az
egyházból; ha közönséges ember, a templom pitvarában verjék meg és nyirják le.
A külföldön, a hol a
kereszténység tana már a hivek meggyőződésévé lett, ilyen törvényekre nem volt
szükség. Mindazonáltal találunk olyan intézkedéseket, melyek a szentegyház
méltóságát védik. Itt tehát részben tárgyi rokonság van.
XVIIII.
De conventu ad ecclesiam et de his, qui murmurant vel loquuntur hora misse.
Si qui ad ecclesiam venientes ad audiendum officium et
ibidem hora solempnitatis missarum inter se murmurant et ceteros
inquietant, expo║34.nentes fabulas ociosas et non intendentes
divinas lecciones, cum ecclesiastico nutrimento, si maiores sunt, increpati cum
dedecore expellantur de ecclesia, si vero minores et vulgares, in atrio
ecclesie pro tanta temeritate coram omnibus ligentur et corripiantur flagellis
ac cesura capillorum.1
Ť
ut secularia negotia vel vaniloquia in
ecclesiis non agantur, quia domus Dei domus orationis debet esse, non spelunca
latronum.ť
Karoli Magni capitul. Admonitio generalis a. 789. c.
71. (Bor. T. I. p. 59.)
De his, qui in ecclessiis seu atriis ecclesiae rixas
moverint et mutuo inter se confligunt. De
his, qui in ecclesiis seu atriis ecclesiae rixas moverint et mutuo inter
se confligunt,
praecipimus, ut in ecclesiis sive atriis ecclesiarum vel
domibus placita saecularia minime fiant, quanto minus rixae et contentiones?
Conc. Mogunt. a. 888. c. XXI. (Mansi T. XVIII. col.
69.)
XX.
fejezet.
Az urak és szolgáik
között nem a legjobb lehetett a viszony. Nem is kerülte ki ez Szent István
figyelmét s Ťhogy a mi birodalmunk népe a szolgák és szolgálók minden
támadásától és vádaskodásától ment legyen, épen azért megtiltjuk, hogy bárki is
valamely szolgaszemély tanúskodását elfogadja ura vagy úrnője ellen.ť
Hasonló törvényt látunk
Justinianusnál is. A római jog nem maradhatott hatás nélkül s épen azért azt hiszem,
hogy a magyar törvény végső forrását itt kell keresni.
XX. De non recipiendis servis vel ancillis in accusacionem
vel testimonium super dominos vel dominas.
Ut gens huius monarchie ab omni incursu et accusacione
servorum et ancillarum remota et quieta maneat, secundum decretum regalis
concilii penitus interdictum est, ut in nullius causa culpe aliqua servilis
persona contra dominos vel dominas in accusacionem vel in testimonium
recipiatur.2
Servus pro
domino, quemadmodum adversus eum, interrogari non posse, pro facto autem
suo interrogari posse non ambigitur.
Cod. Just. Lib. IV. Tit. XX. c. VII. (1554-ki lyoni
kiadás T. I. p. 344.)
Servos penitus non credatur, si super aliquem crimen obiecerit, aut etiam si
dominum suum in crimine impetierit.
Legis Wisigothorum Lib. II. Tit. IV. c. IV. (Walter:
Corpus Juris Germanici. T. I. p. 452.)
XXI.
fejezet.
Bár Szent István a
rabszolgák fölszabadítását megengedte, sőt a holt kéz rendelkezésének is
érvényt szerzett, még sem engedhette meg, hogy valaki a tulajdonjog megsértésével
másnak a rabszolgá-
║35. |
ját fölszabadíthassa. Szigorúan
bünteti azt; fizessen úgy, mint a feleséggyilkos, a ki törvényének ellenére
cselekszik.
Külföldön is hasonlóképen
védik a tulajdonos jogát ilyen megrövidítés ellen. A saáli törvényekben ez a
szempont még jobban kidomborodik, mint a magyarban, mert egyforma büntetést
szab arra, a ki más szolgáját megöli, eladja, vagy ha szabadon bocsátja.
Világosan látható tehát a két törvény között való összefüggés.
XXI. De his, qui alienis servis libertatem acquirunt.
Si quis improvidus alienum servum sine
consciencia sui senioris ante regem vel maiores natu et dignitate duxerit, ut
soluto servitutis iugo levitatem libertatis sibi acquirat, sciat se, si dives
est quinquaginta iuvencos redditurum, ex quibus quadraginta debentur regi, X
vero seniori servi. Si vero pauper et tenuis, XII iuvencos, ex quibus X. regi,
duo seniori servi.1
Si quis servum alienum occiderit, vel vendiderit, vel ingenuum dimiserit, mille
quadringentis denariis, qui faciunt solidos triginta quinque, culpabilis
iudicetur, excepto capitale et delatura.
Capit. legi Salicae addita a. 819. vel paulo post. c.
2. (Bor. T. I. p. 292.)
Qui ad servum alienum libertatem fecerit, ipsa
libertas stabilis esse non potest.
Lex Romana Raetica Curiensis, Pauli sententiarum. Lib.
XXV. c. V. (M. G. Ll. T. V. p. 431.)
XXII.
fejezet.
Mivel a rabszolga értéket
képviselt, épen azért nem lehetett ritka az eset, hogy valamely hatalmas úr a
szegény szabadot szolgaságba iparkodott taszítani.
A külföldi törvények közt
olvassuk, hogy a szabad ember a szükség kényszerítő hatása alatt más hatalmas
úr szolgálatába adja magát. De előfordul az is, hogy szabad embert akarata
ellenére szolgai helyzetbe taszít a hatalmas senior. A törvény védi a szabadot,
mert a királynak érdeke kívánja, hogy szabad maradjon s neki mint katona
szolgáljon.
XXII. De his, qui liberos in servitutem redigunt
Quoniam igitur dignum deo est et hominibus optimum,
unum║36.quemque
Placuit nobis, ut illos liberos homines comites
nostri ad eorum opus servile non obpremant; et quicunque hoc fecerit, secundum
quod iudicatum habemus, emendat.
sue
industria libertatis vite cursum ducere, secundum regale decretum statutum est,
ut nemo comitum vel militum posthac liberam personam servituti
subdere audeat. Quod si elacionis audacia sue stimulatus presumpserit,
sciat se totidem ex proprio compositurum; que vero composicio inter regem et
comites dividatur, ut cetera.
Item de eodem. Sed
si quis actenus in servitute retentus pro libertate sui tuenda iudicium legale
faciens, securus extiterit, tantummodo libertate fruatur et ille, a quo in
servitute tenebatur, nichil redat.1
Pippini capitul. circa a. 790. c. 13 (Bor. T. I. p.
201.)
A vazallus öt esetben hagyhajta el az urát. Ezek
között olvassuk:
Si quis seniorem suum dimittere voluerit et ei
approbare potuerit unum de his criminibus: id est primo capitulo si senior
eum iniuste in servitio redigere voluerit,
liceat vasallum eum dimittere.
Capit. Francica. c. 8. (Bor. T. I. p. 215.)
Ezekben gondolati rokonság van.
XXV.
fejezet.
A katona (miles) vagy a
szolga, helyzetét nem türhetvén, megszökött az urától. De mivel értéket
képviselt, másutt fölfogadták. A törvény védi az igazi tulajdonos érdekét s
kimondja, hogy vissza kell adni; s ha valaki az úr követét a ki a szökevény
katonát vagy szolgát keresi megveri, tíz tinót fizessen.
Külföldön is hasonló volt
a helyzet. A szökevény rabszolgát szivesen fogadták s a jogos tulajdonosnak gyakran
a herczeg erejét kellett igénybe venni, hogy rabszolgáját megkaphassa.
XXV. De his, qui flagellantur, sua querentes.
Si cuius miles aut servus ad alium fugerit et his,
cuius miles vel servus fuga lapsus est, suum miserit legatum ad reducendos eos,
et is legatus ibidem a quoquam percussus et flagellatus extiterit, decernimus
nostrorum primatuum con-
Si quis fugitivum servum alterius susceperit et
sequentem dominum aut illa die, aut quando potest, contradixerit, ei a lege
reddere noluerit: tunc vadat ad principem, quem ille habet, ut ei iusticiam
faciat, et 40 solidos componat ei, quare contra legem eum recepit.
Lex Alamannorum Lantfridana c. LXXXI. (M. G. Ll. T.
III. p. 114.)
║37. |
ventu, ut ille percussor X solvat iuvencos.1
XXVI.
fejezet.
A törvényhozás
gondoskodása kiterjed az özvegyekre és az árvákra is. Védi mind a kettő
érdekét; ha az özvegy a gyermekeivel marad, az árvák nevelésére birja férje vagyonát,
ha pedig férjhez megy, akkor csak illő ruhát vihet magával.
Ha pedig a házasságból
utód nem származik, az özvegy, mint haszonélvező, birja elhúnyt férje
birtokait, halála után azonban férje szüleire száll vissza, ha vannak; azok nem
létében pedig a királyra.
A bajor törvényekben
azonos a gondolat. A birtok itt sem megy át a feleség tulajdonába hanem
életfogytáig haszonélvezetben bir akkora birtokrészt, mint bármelyik fiú.
XXVI. De viduis et orphanis.
Volumus quidem, ut et vidue et orphani sint nostre
legis participes tali tenore, ut si qua vidua cum filiis filiabusque remanserit
atque nutrire eos et manere cum illis, quamdiu vixerit, promiserit,
habeat potestatem a nobis sibi concessam hoc faciendi et a nemine iterum
cogatur in coniugium. Si vero mutato voto iterato nubere voluerit et orphanos
deserere, de rebus orphanorum nichil omnino sibi vendicet, nisi tantum sibi
congrua vestimenta.
Item de viduis.
Si autem vidua sine prole remanserit, et se innuptam
in sua viduitate permanere promiserit, volumus ut potestatem habeat omnium
bonorum suorum, et quidquid velit inde facere faciat.
║38. |
Post obitum autem eius eadem bona ad suos redeant
parentes mariti, si parentes habet;
sin autem, rex sit heres.2
De viduis, quae post mortem mariti sui in viduitate
permanet, aequalem inter filios suos, id est qualem unus ex filiis, usufructuario
habeat portionem, usque ad tempus vitae suae usufructuario iure
possideat.
Lex Baiuwariorum Tit. XV. c. 7. (M. G. LI. T. III. p.
319.)
Ut viduae, orphani et minus potentes sub Dei
defensione et nostro mundebardo pacem habeant et eorum iustitia.
Capitul. Baiuwaricum circa a. 810. c. 3. (Bor. T. I.
p. 158.)4
Így tehát tárgyi rokonság van.
XXVII.
fejezet.
Nem
volt ritka eset a nőrablás. Mind az egyházi, mind a világi hatalom szigorúan
lép föl e bűnnel szemben. Kimondja, hogy ha valaki hajadont akarata ellenére, a
szülők engedelme nélkül rabol el, adja vissza a szüleinek, még ha erőszakot
követett is el rajta. A nő bárki másé lehet, csak a rablóé nem; a rabló pedig
kiátkozva örökké a házasság reménye nélkül éljen.
XXVII. De raptu puellarum.
Si quis militum impudicicia fedatus puellam aliquam
sine concessione parentum sibi in uxorem rapuerit, decrevimus puellam
parentibus reddi, eciamsi ab illo aliqua vis sibi illata sit; et raptor X
solvat iuvencos pro raptu, licet postea reconcilietur parentibus puelle. Si
vero pauper quis hoc vulgaris agere agreditur, componat raptum V iuvencis.2
De disponsatis puellis et ab aliis raptis ita in
concilio Ancyrano, capitulo decimo legitur: ŤDisponsatas puellas et post ab
aliis raptas placuit erui et eis reddi, quibus ante fuerant desponsatae,
etiamsi ei a raptoribus vis inlata constiterit.
Capitul. Ecclesiasticum a. 818. 819. c. 24. (Bor. T.
I. p. 279.)
Si quis virginem rapuerit contra ipsius voluntatem et parentum eius, eum 40
solidis componat, et alios 40 cogatur in fisco.
Lex Baiuwariorum Tit. VIII. c. 6. (M. G. Ll. T. III.
p. 299.)1
XXVIII.
fejezet.
Szent
Istvánnak több törvénye szabályozza a rabszolgák helyzetét. Egy szempont
domborodik ki, mely a gazdák tulajdonjogát ║39.védi. Ez
érvényesül ebben a pontban is, a mely arról, szól, ha szabad vagy szolga más
szolgálójával fajtalankodik.
Hogy a szabadok az ő
szabadságukat szennyezetlenül megőrizhessék, megtiltjuk, hogy mások
szolgálójával fajtalankodjanak. Ha valaki mégis megteszi, először verjék meg;
ha még egyszer, akkor ismét verjék meg és nyirják le; ha harmadszor is
megteszi, szolga legyen a szolgálóval együtt. Ha pedig a szolgáló tőle fogan,
de a szülésbe belehal, más szolgálót adjon helyette. Nálunk tehát a szabad a
harmadik esetben szolga lesz; a külföldi törvény szerint a rabszolgálót tegye
szabaddá.
Ha pedig rabszolgálóval
rabszolga fajtalankodik: verjék meg és nyirják le. Ha szolgáló a szülésbe
belehal, a szolgát adják el és osztozzanak rajta.
A külföldi törvények is
védik a tulajdonos érdekét, kimondván, hogy szabadítsa föl a rabszolgálót, vagy
kárpotolja az urát; tehát gondolatbeli rokonság van a hazai és külföldi
törvények között.
XXVIII. De fornicatoribus cum ancillis alterius.
Ut liberi suam custodiant libertatem incontaminatam,
volumus illis ponere caucionem. Quisquis transgrediens fornicatur cum
ancilla alterius, sciat se reum criminis et pro eodem crimine imprimis decoriari.
Si vero secundo cum eadem fornicatus fuerit, iterum decorietur ac
depiletur. Si autem tercio, sit servus pariter cum ancilla, aut redimat se.
Si autem ancilla conceperit de eo et parere non potuerit, sed in partu moritur,
componat eandem cum altera ancilla.
De servorum fornicacione.
Servus quoque alterius, si cum ancilla alterius fornicatur,
decorietur ac depiletur. Et si ancilla de eo conceperit, et in partu
moritur, ║40. servus venundetur ac dimidia
pars precii seniori ancille detur, altera pars vero seniori servi remaneat.1
Si cum ancilla virgine concubuerit, cum 4 solidis componat.
Lex Baiuwariorum. Tit. VIII. c. 13. (M. G. Ll. T. III.
p. 300.)
Si quis intrat ad ancillam suam, si genuerit ex ea,
libertit eam et I. ann. poen.
Poenitentiale Merseburgense. c. LX. (Wass. p. 397.)
De incestis.
Ť
Si servus aut libertus est, vapuletur plagis
multis, et si dominus suus permiserit eum amplius in tale scelus cadere,
ipsos LX solidos domno rege componat.ť
Pippini regis capitul. 754-755. c. 1. (Bor. T. I. p.
31.)1
XXIX.
fejezet.
Ez a fejezet is a gazda
és a szolgáló egymáshoz való viszonyával foglalkozik. A törvény nem engedi,
hogy más szolgálóját valamely szabad nőül vehesse, mert ezáltal a gazda kárt
szenved, elvesztvén szolgálóját.
A saali törvény is
hasonló értelemben intézkedik; sőt ennek a rendelkezése még szigorúbb abban az
esetben, ha rabszolgának szabad nő a felesége. Ekkor ugyanis a nő is szolga
lesz és összes birtokait a szolga ura kapja.
XXVIIII. De his, qui petunt sibi ancillas in uxores.
Ut nemo eorum, qui libero censentur, nomine, cuiquam
quid iniurie facere audeat, terrorem et caucionem imposuimus, quia in hoc
regali concilio decretum est, ut si quis liber connubium ancille alterius
sciente domino ancille elegerit, perdita libertatis sue industria perpetuus
efficiatur servus.2
Si quis ingenuus ancillam alienam in coniugium
acceperit, ipse cum ea in servitio implicetur. De hoc capitulo iudicatum
est ab omnibus, ut si ingenua femina quemlibet servum in conjugium sumpserit,
non solum cum ipso servo in servitio permaneat, sed etiam omnes res,
quas habet, si eas cum parentibus suis divisas tenet, ad dominum, cuius servum
in conjugium accepit, perveniant.
Capit. legi Salicae addenda c. 3. (Bor. T. I. p. 292.)
XXX.
fejezet.
Szent István XXX.
törvényczikke a családi életbe nyul bele. Ha valaki szemtelenül, feleségét
megutálva elhagyja hazáját, felesége birja férje javait és senki se
kényszerítse őt házasságra; ha pedig önkényt férjhez megy, ruháin kívül semmit
sem vihet magával. Ha erre a férj visszajön, csak a püspök engedélyével
nősülhet meg.
E
szerint tehát a házasság fölbontható. Ha a külföldi törvényeket olvassuk, ott általában a
házasság fölbonthatatlanságát lát║41.juk; azonban
egyes esetekben -
ha a férfi magát
megtartóztatni nem birja, vagy házasságtörés esetében fölbontható.1
XXX. De his, qui extra regnum suas fugiunt uxores.
Ut gens utriusque sexus certa lege et absque iniuriis
maneat et vigeat, in hoc regale decretum statutum est, ut si quis protervitate
preditus propter abhominacionem uxoris patriam effugerit, uxor cuncta, que in
potestate mariti habebantur, possideat, dum velit expectare virum et nemo in
aliud coniugium cogere presumat. Et si sponte nubere velit, liceat sumptis
congruis sibi vestimentis et dimissis ceteris bonis2 ad connubium ire. Et si vir hoc audito
redierit, ne liceat sibi aliam ducere preter suam, nisi cum licencia episcopi.3
Si quis necessitate inevitabili cogente in alium
ducatum seu provinciam fugerit
et uxor eius, cum valet et potest amore
parentum aut rebus suis eum sequi noluerit, ipsa omni tempore, quamdiu vir
eius, quem secuta non fuit, vivet semper innupta permaneat. Nam ille vir
eius, qui necessitate cogente in alium locum fugit, si se abstinere non
potest, aliam uxorem cum poenitentia potest accipere.
Decretum Vermeriense a. 758-768. c. 9. (Bor. T. I. p.
41.)
XXXII.
fejezet.
Szent István a
gyujtogatók ellen is intézkedett. A ki más házát fölgyujtja, építse föl és az
elégett bútort kárpótolja és azonfölül 12 tinót fizessen, a melyek 40 solidust
érjenek.
Majdnem szóról-szóra
egyezik Szent István törvénye mind az alemann, mind a bajor törvénynyel.
XXXII. De incendiis mansionum.
Si quis per inimicicias alterius edificia igne
cremaverit, decrevimus, ut et edificia restituat et quidquid
suppellectilis arsum fuerit, et insuper XVI iuvencos, qui valent XL
solidos.4
De eo, qui incendium super alium in nocte miserit.
Si quis super aliquem focum in nocte miserit, ut domum
eius incendat seu salam suam et inventus et probatus fuerit, omne quod
ibidem arsit, simile restituat et super haec 40 solidos componat.
║42. |
Lex Alamannorum Karolina c. LXXXI. (M. G. LI. T. III.
p. 161.)
De incendio domorum et eorum compositione.
Si quis per aliquam invidiam vel odium in nocte
ignem imposuerit, et incenderit liberi vel servi domum: imprimis
secundum qualitatem personae omnia aedificia componat atque restituat, et
quidquid ibi arserit, restituat unaquaque subiectilia
.
Tunc domui culmen cum 40 solidis componat.
Lex Baiuwariorum. Tit. X. c. 1. (M. G. Ll. T. III. p.
306.)
XXXIII.
fejezet.
A középkor képzeletvilága
megteremtette a boszorkányokat, a strigákat. Azt hitték róluk, hogy állatokká
változhatnak, vagy az embereket megehetik; pedig már Nagy Károly capitularéja s
még előbb ŤRotharis edictusť-a1
határozottan kimondja, hogy senki se ölje meg a más szolgálóját, mint strigát
vagy mascát, mert keresztény el nem hiheti s egyáltalában lehetetlen, hogy egy
nő élő férfit megegyen. Szent István hitt bennük s elrendelte, hogy ha ilyen
személy találkozik, vezessék a paphoz, a ki oktassa a hitben és bőjtöljön. Ha
másodízben úgy találják, ismét bőjtöljön és azután mellére, homlokára és a
lapoczkák közé süssenek rá jelet az egyház tüzes kulcsával. Ha harmadízben is
vétkezett, adják át a világi biráknak. Ebből látható tehát, hogy a magyar
törvény eltérő a külfölditől.
XXXIII. De strigis.
Si
qua striga inventa fuerit, secundum iudicialem legem ducatur ad ecclesiam et
commendetur sacerdoti ad ieiunandum fidemque docendam; post ieiunnium vero
domum redeat. Si secundo in eodem cri║43.mine invenietur, simili ieiunio subiciatur; post ieiunium vero in modum crucis in pectore et in fronte atque inter scapulas incensa clave ecclesiastica domum redeat. tercio,
iudicibus tradatur.2
Si quis a diabulo deceptus crediderit secundum morem
paganorum, virum aliquem aut feminam strigam esse et homines commedere, et
propter hoc ipsam incenderit vel carnem eius ad commedendum dederit, vel ipsam
commederit, capitali sententiae punietur.
Capitulatio de partibus Saxoniae a. 775-790. c. 6.
(Bor. T. I. p. 68.)
XXXIV. fejezet.
Ebbe a babonás
képzeletvilágba tartozott a megrontó nő, a malefica is. De míg a strigákat már
nagy Károly elvetette, addig a maleficákban a 850-iki páviai zsinat is hitt.
Intézkedése többször szavakban is megegyezik Szent István törvényével.
XXXIIII. De maleficis.
Ut creatura dei ab omni lesione malignorum remota, et
a nullo detrimentum sui passura maneat, nisi a deo, a quo et augmentatur,
secundum decretum senatus statuimus magni caucionem terroris veneficis et maleficis,
ut nulla persona maleficio aut veneficio quemquam hominum subvertere a
statu mentis aut interficere audeat. Ast si quis vel que posthac hoc
presumpserit, tradatur in manus maleficio lesi, aut in manus parentum eius,
secundum velle eorum diudicandum. Si vero sortilegio utentes invenientur, ut
faciunt in cinere aut his similibus, ab episcopis flagellis emedentur.2
Quia pestiferas adhuc stirpes et reliquias artis
magicae in tantum vigere ad nos perlatum est, ut quaedam maleficae inlicitum
amorem aliorum mentibus, aliis vero odium immittere dicantur, quaedam etiam ita
venerariae sunt, ut quosdam peremisse multo populi rumore deferantur, huiusmodi
diaboli ministras diligenti examinatione proditas sub acerrima poenitentia
redigendas statuimus, et in ipso tantum exitu, si tamen prius digna poenitentiae
opera fecerint, reconciliandas esse permittimus.
Syn. Papiensis a. 850. c. 23. (Bor. T. I. p. 122.)
Divinos et sortilegos ecclesiis et sacerdotibus dare
constituimus.
Capitulatio de partibus Saxoniae a. 775-790. c. 23.
(Bor. T. I. p. 69.)
Extant et alia perniciosissima mala, quae ex ritu
gentilium remansisse non dubium est, ut sunt magi, arioli, sortilegi,
venefici, divini, incantatores, somniatorum coniectores, quos divina lex
inretractabiliter puniri iubet.
║44. |
Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio. a. 829.
c. 54. (Bor. T. II. p. 4430 35.)
XXXV.
fejezet.
Hogy az országban béke
legyen, elrendeljük, hogy senki másra ne törjön s ha mégis a más házát megtámadja,
hogy az urát megölje és javait elprédálja s ha a gazda otthon van s védekezik
és e közben elesik, a támadó úgy bünhödjék, mint a ki másra kardot rántott; ha
pedig a küzdelemben a hatalmaskodó esik el, compositiora nem kell lépni. Ha az
ispán nem maga támad, hanem katonáit küldi el, 100 tinóval váltsa meg hatalmaskodását.
Ha valamely szabad más
kunyhóját vagy házát támadja meg, tíz tinót fizessen. Ha valamely közönöséges
ember más hasonló ember házikójára ront, öt tinóval rójja le a támadást.
A külföldön is hasonló
helyzet hozta létre a törvényeket. Itt tehát gondolati rokonság van.
XXXV. De invasione domorum.
Volumus, ut firma pax et unanimitas sit inter maiores
et minores secundum apostolum: Omnes unanimes estote, et cetera. Nec aliquis
alium invadere audeat. Nam si quis comitum post diffinicionem huius communis
concilii tam contumax extiterit, ut alium domi querat ad perdendum eum atque sua
dissipare; si dominus domi est et secum pugnaverit vel interfecerit, luat
secundum legem de evaginacione gladii confectam. Si autem comes ibidem
occubuerit, sine composicione iaceat. Si vero ille non supervenerit, sed suos
milites miserit, centum iuvencis componat invasionem. Si vero miles quis curtim
vel domum alterius militis invaserit, X iuvencis componat invasionem. Si
vulgaris quidem alterius sui similis mansiunculas invaserit, V iuvencis solvat
incursionem.1
De eo, qui domum alienam distruxerit.
Si quiscunque domum violenter distruxerit, quae
domus pro firmamento ebrius habuisse probatur, qui hoc facere praesumpserit et
ei fuerit adprobatum, 45. sol. culpabilis iudicetur.
Childeberti regis capit. circa: 550, c. 7. (M. G. Ll.
T. II. p. 8.)
Si quis domum alienam cuilibet fregerit, quicquid
exinde per vim abstulerit aut rapuerit, vel furatus fuerit, totum secundum
legem illi, cui domus fuerit fracta et expoliata, in triplo componat et insuper
bannum dominicum solvat. Si vero servus hoc fecerit, sententiam superiorem
accipiat et insuper secundum suam legem compositionem faciat.
Liber Papiensis legum Karoli M. c. 30. (M. G. Ll. T.
IV. p. 491.)
║45. |
SZENT ISTVÁN MÁSODIK TÖRVÉNYKÖNYVE.
I. fejezet.
A kereszténység
elterjesztése után az egyházak fölszereléséhez kellett látni. Gondos
körültekintéssel előírja Szent István törvénye, hogy tíz falu építsen egy
templomot, a melyhez adjanak két telket ugyanannyi szolgával, lóval és és igavonóval,
hat ökörrel és két tehénnel, 30 aprómarhával. Ruhákról és egyházi terítőkről a
király gondoskodik, papokról és könyvekről pedig a püspök.
A szász capitulumok
között részben hasonló intézkedést találunk. Az egyházhoz itt is két telket
kell adni ebben megegyezik a magyarral, egyéb tekintetben azonban eltér.
I. De regali dote ad ecclesiam.
Decem ville ecclesiam edificent, quam duobus mansis
totidemque mancipiis dotent, equo et iumento, sex bubus et duabus vaccis,
XXX minutis bestiis. Vestimenta vero et coopertoria rex prevideat, presbiterum
et libros episcopi.1
De minoribus capitulis consenserunt omnes, ad
unamquamque ecclesiam curtem et duos mansos terrae pagenses ad ecclesiam
recurrentes condonant, et inter centum viginti homines, nobiles et ingenuos
similiter et litos, servum et ancillam eidem ecclesiae tribuant.
Capit. de partibus Saxoniae c. 15. (M. G. Ll. T. V. p.
40.)
II.
fejezet.
Szent István már az első
könyvben rendelkezik a birtokviszonyokról. (I. 6.) Kimondja, hogy mindenki hagyhatja
birtokát feleségére, fiaira, leányaira, szüleire és az egyházra és senki se
rontsa el az ő intézkedését.
A
második könyvben újra megerősíti, hogy mindenki birhatja ║46.a magáét s
halála után a fiai is, kivéve azokat
a birtokokat, a melyek a püspökséget vagy az ispánságot illetik meg.
A külföldön a két kivétel
közül csak az egyiket találjuk meg. Ugyanis a püspökökről intézkedik a törvény,
hogy az egyház javait ne tekintsék sajátjuknak. Azonban a comesek hatalma
Nyugaton ekkor már örökös volt. Szent István nem akart örökös
hivatalaristokratiát s épen azért kimondja ezt a következményeiben oly nagy
fontosságú elvet, hogy az ispánság birtokai nem örökölhetők.
Senki se szenvedjen semmi
kárt az ő birtokaiban, csak a ki a király élete ellen esküszik vagy az ország
átadására, vagy ha idegen tartományba menekül. De még a hazaáruló fiai is
élvezték atyjuk birtokait, a kit a királyi tanács bűnösnek találván,
kivégeztetett.
Rotharis edictusa és a
capitularék nemcsak fej, hanem jószágvesztésre is itélték azt, a ki a király
élete ellen esküdött.
II. De successoribus regalium beneficiorum.
Consensimus igitur peticioni tocius senatus, ut
unusquisque propriorum simul et donorum regis dominetur, dum vivit, excepto quod
ad episcopatum pertinet et comitatum, ac post eius vitam filii simili dominio
succedant. Nec pro ullius causa reatus detrimentum bonorum suorum paciatur
quis, nisi consiliatus mortem regis aut tradicionem regni fuerit, vel in aliam
fugerit provinciam; tunc vero bona illius in regiam veniant potestatem. Ast
si quis in consilio regie mortis aut tradicionis regni legaliter inventus
fuerit, ipse vero capitali subiaceat sentencie; bona vero illius filiis
innocentibus inremota sint remanentibus salvis.1
De concessione regali propriarum rerum.
Decrevimus nostra regali potencia, ut unusquisque
habeat facultatem sua dividendi, tribuendi uxori, filiis filiabusque, atque
parentibus sive ecclesie, nec post eius obitum quis hoc destruere audeat.
S. Steph. I. 6.
Si quis hominum contra animam regis cogitaverit aut
consiliaverit, animae suae incurrat periculum et res eius infiscentur.
Edictus Rothari c. 1. (M. G. Ll. T. IV. p. 13.)
║47. |
III. fejezet.
Szent István már az első
könyvben intézkedett a gyilkos rabszolgáról (I. 14.), a mely szerint a gyilkos
ura a megölt rabszolga helyett egy másikat adjon. E szerint a megölt rabszolga
ura nem veszített semmit, azonban a gyilkos ura igen. Szent István ezt az
eltérést kiegyenlíteni akarván, elrendelte, hogy a gyilkos ura a rabszolga
értékének felét fizesse meg, vagy pedig adassék el a gyilkos és az árán osztozzanak
meg.
Nyugaton teljesen hasonló
intézkedést látunk.
III. De servis et servorum occisoribus.
Si alicuius servus servum alterius occiderit, senior
homicide medietatem servi componat seniori interfecti, si potest; sin autem
peracta una quadragesima venundetur servus et precium dividatur.1
Si quis servus servum alterius occiderit, vivus
communis dominorum existat.
Canones Wallici. can. 38. (Wass. p. 131.)
IV.
fejezet.
Szent István az első
törvénykönyvben rendelekezett arról az esetről, ha szabad öli meg másnak a
rabszolgáját; ekkor helyette másikat kell adni a szabadnak, vagy pedig az
értékét térítette meg. A második törvénykönyvben a fordított esetről van szó.
Ha a rabszolga szabad embert öl, a gyilkos ura a szabad vérdíján száztíz
tinón - megválthatja szolgáját vagy pedig adja át.
A frank capitularék
rendelkeznek arról az esetről, ha rabszolga szabad embert öl. E szerint a
rabszolgát adják a megölt rokonainak; ez a szabad vérdijának a fele, azon felül
a másik felét a gyilkos ura fizesse.
Az ó-britt és az ó-ír
canonok szerint a gyilkos szolgát a megölt szüleinek adják.
IIII. De liberacione eiusdem.
Servum liberari homicidam, si seniori placuerit, cum
centum et X iuvencis aut redimat, aut tradat.2
Si quis servus hominem ingenuum occiserit, ipse
homicida pro medietate compositionis parentibus hominis occisi tradatur et
aliam medietatem dominus servi se noverit sol║48.viturum; aut si legem intellexerit, poterit se obmalare,
ut leodem non solvat.
Capit. legi Salicae addita c. 7. (Bor. T. I. p. 293.)
Si servus ingenuum occiderit et culpa ingenui fuerit
hoc, de fuste aut dextrali, aut dubio aut de cultello fuerit interemptus, ipse
homicida parentibus tradatur et quidquid faciendi voluerint, habeant
potestatem.
Canones Wallici c. 4. (Wass. p. 125.)
V.
fejezet.
Szent István már első
könyvében is megtiltotta más rabszolgáinak szabaddá tételét. (I. 21.) Ezt a
rendelkezését erősíti meg és teszi világosabbá. Az első rendelkezés szerint, ha
valaki más szolgáját ura tudtán kívűl szabadon bocsátja, ha gazdag, 50 tinót fizessen
s ebből 40 a királyé, tíz pedig a szolga uráé; ha pedig szegény és gyenge, 12
tinót fizessen, ebből tíz illeti a királyt, kettő az urat.
A második törvénykönyvben
úgy módosítja, hogy a ki más rabszolgáit akarja fölszabadítani, annyit adjon, a
mennyit fölszabadítani akart; ebből két rész illeti meg a királyt, a harmada
pedig a seniort. A király pedig az ő részéből harmadot ad az ispánnak.
Itt tehát már a magyar
törvény volt az intézkedés alapja.
V. De libertate servorum.
Si quis alienis servis libertatem acquirere nititur,
quod servi erunt, totidem mancipia solvat, ex quibus due partes regi, tercia
seniori servorum. Rex autem ex sua parte terciam tribuat comiti.1
De his, qui alienis servis libertatem acquirunt.
Si quis improvidus alienum servum sine consciencia sui
senioris ante regem vel maiores natu et dignitate duxerit, ut soluto servitutis
iugo levitatem libertatis sibi acquirat, sciat se, si dives est, quinquaginta
iuvencos redditurum, ex quibus quadraginta debentur regi, X vero seniori servi.
Si vero pauper ║49.et tenuis, XII iuvencos, ex quibus X regi, duo seniori
servi.
S. Steph. I. 21.
VI.
fejezet.
Az első törvénykönyvben
csak a nők tolvajlásáról volt szó, a másodikban azonban már a tolvaj
rabszolgákra hoz törvényt.
Ha a rabszolga először
lop, váltsa meg az orrát öt tinón vagy pedig levágják; ha másodszor lop, váltsa
meg a füleit öt tinón vagy pedig elveszti azokat; ha harmadszor lop, életét
veszítse.
A külföldi törvények nem
ismerik ezt a fokozatot. Rotharis edictusában 40 solidus fizetésére itéli a
tolvaj rabszolgát; ha megfizetni nem tudja, haljon meg.
Ennél még szigorúbb a
burgund törvény: nemcsak a szolgát itéli halálra, hanem az egyetemes felelősség
elvénél fogva az urát is sujtja. Ez pedig térítse meg, a mit a szolgája lopott.
Itt tehát csak tárgyi
rokonság van.
VI. De furto servorum.
Si quis servorum semel furtum commiserit, reddat
furtum et componat nasum V iuvencis, si potest, sin autem abscidatur. Si
absciso naso iterum commiserit furtum, componat aures V iuvencis, si
potest, sin autem abscidantur. Si idem tercio furtum commiserit, careat
vita.1
Si servus furtum fecerit.
Si servus furtum fecerit, et tantus fuerit in ipsum
furtum
componat pro culpa solidos quadraginta aut occidatur.
Edictus Rothari c. 254. (M. G. Ll. T. IV. p. 62.)
De furtis.
Si vero servus furtum fecerit, ipse tradatur ad
mortem: et dominus servi ea, quae furto ablata sunt de suprascriptis
animalibus, eaque inveniri non possunt, secundum formam pretii constituti eum,
qui perdidit, simpla solutione reddat indempnem.
Liber legum Gundebati Tit. IV. c. 2. (M. G. LI. T.
III. p. 534.)
║50. |
VII. fejezet.
A magyar a rablókalandok
után nehezen tudta megérteni az enyém-tied-övé elvét. Törvényeinkből sohasem
hiányzott a tolvajokról szóló czikk, úgy hogy később Szent László alatt külön
gyűlést tartottak a tolvajok és rablók ellen.
Szent István ezen
törvénye a tolvaj szabadokat sujtja. Ha először lop, megválthatja magát; ha nem
tudja, eladják. Ha ezután is lop, úgy kell megitélni, mint a tolvaj
rabszolgákat.
A külföldi törvények csak
általában szólnak a lopásról és nem veszik tekintetbe azt a sulyosbító
körülményt, ha másodszor vagy harmadszor lop. E szerint, ha lop, megválthatja
magát; ha nem tudja, a halál fia.
Itt is tehát csak tárgyi
rokonság van.
VIII. De furto liberorum.
Si quis liberorum furtum commiserit, hac lege
componere decrevimus. Si semel, redimat se, si potest, sin autem venundetur.
Si autem idem venundatus furtum commiserit, legibus servorum subiaceat.
Item de eodem.
Si secundo, simili legi subiaceat; si vero tercio, dispendio
vite diiudicetur.1
Si quis liber aliquid furaverit, quacunque re,
niungeldo componat, hoc est nove capite restituat.
Lex Baiuwariorum Tit. IX. c. 1. (M. G. Ll. T. III. p.
302.)
De furtis.
Si quis liber homo furtum fecerit, et in ipsum furtum
temptus fuerit, furtum ipsum sibi nonum reddat et componat pro tali culpa sol.
octuginta, aut animae suae incurrat periculum.
Edictus Rothari c. 253. (M. G. Ll. T. IV. p. 62.)
IX.
fejezet.
Az újonnan megalakult
társadalomban jelentékeny szerep jutott a comeseknek. Ők voltak a király
tiszviselői, képviselői, az ő akaratának és hatalmának tolmácsai. A királyi jószágokat igazgatták, a hadba vezették
az alájuk rendelt népet, igazgatták a megyét és biráskodtak. A király az ő
tisztviselőinek méltóságát megcsorbítani nem engedi, a mikor kimondja, hogyha
valamely katona meg-
║5 |
1.vetvén comesének igaz itéletét, a
királyhoz föllebez, hogy ispánját igazságtalannak minősítse, az ilyen tíz
pensát fizessen a comesének.
A frank capitularékban is
hasonló intézkedést látunk, csak a büntetés különböző. Azonos gondolat szülte tehát
mind a két törvényt.
VIIII. De iniusta appellacione.
Si quis militum iudicium a suo comite recte iudicatum
spernens, regem appellaverit, cupiens comitem suum reddere iniustum, sit
debitor decem pensarum auri suo comiti.1
De iusticia facienda.
Ut omnes iusticiam faciunt tam publici quam
ecclesiastici. Et si aliquis homo ad palacium venerit pro causa sua, et antea
ad illum comitem non innotuerit in mallo ante racemburgiis, aut de causa sua
ante comite in mallo fuit ante racemburgiis et hoc sustinere noluerit, quod
ipsi ei legitime iudicaverint; si pro ipsis causis ad palacium venerit,
vapuletur; et si maior persona fuerit, in regis arbitrium erit. Et si
reclamaverit, quod legem ei non iudicassent, tunc licenciam habeat ad palacium
venire pro ipsa causa. Et si ipsos convincere potuerit, quod legem ei non
iudicassent, secundum legem contra ipsum emendare faciat. Et si comes vel
racemburgii eum convincere potuerint, quod legem ei iudicassent et ipse hoc
recipere noluerit, hoc contra ipsos emendare faciat.
Pippini regis capitul. a. 754, 755. c. 7. (Bor. T. I.
p. 32.)
X.
fejezet.
Az új társadalmi rendben
nagy szerepet nyertek a comesek. Hatalmukat néha nem az állam, hanem saját önző
czéljaik elérésére fordították. Ezért parancsolja István törvénye, hogy ha a
comes valamelyik katonájától valamit elvett, adja vissza és azonfelül még
annyit adjon a sajátjából.
║52. |
A quierzy-zsinat atyái
Hludowicus királyhoz írva kérik, hogy olyan comeseket rendelje a kik nem élnek-halnak
a pénzért, a kik gyülölik a kapzsiságot, a kik megvetik a dölyfösséget, a kik
nem nyomják el a szegény népet, javaikat nem pusztítják el és nem veszik el
tőle erőszakkal a javait.
X. De violencia comitis.
Si quis comitum inventa aliqua occasione quid
iniuste militi abstulerit, reddat et insuper ex proprio tantum.1
Constituite comites et ministros rei publicae, qui non diligant munera, qui odiunt
avaritiam, qui detestentur superbiam; qui non opprimant, neque dehonestent
pagenses; qui messes et vineas et prata ac silvas eorum nequaquam devastent;
qui illorum pecora vel friskingas vel quaeque illorum sunt, non praedentur
neque diripiant et per violentiam ac mala ingenia, quae illorum sunt, nullomodo
auferant.
Epistola synodi Carisiac. ad Hludowicum regem
Germaniae directa a. 858. (Bor. T. II. p. 43630.)
Látjuk tehát, hogy mind a
két törvényben azonos gondolat van kifejezve.
XII.
fejezet.
Szent István már az első
könyvben szigorúan tiltja a gyilkosságot. (I. 14.) De megválthatta magát a
gyilkos. A második törvénykönyvben már a bibliai megtorlás elvének az alapján
kimondja: a ki mást karddal öl meg, ugyanazon kard által veszszen el.
Ezt a megtorlási elvet
csak a burgund törvénykönyvben találtam meg. Itt tehát gondolati és tárgyi
egyezés van.
XII. De iudicio gladii.
Si quis gladio hominem occiderit, eodem gladio
iuguletur.2
De homicidiis.
Si quis hominem ingenuum ex populo nostro cuiuslibet
nationis aut servum regis, natione duntaxat barbarum, occidere dampnabili ausu ║53.et
temeritate praesumpserit, non aliter admissum crimen, quam sanguinis sui
effusione componat.
Liber legum Gundebati. Tit. II. c. I. (M. G. Ll. T.
III. p. 533.)
De homicidiis.
Homicidam, tam ingenuum, quam servum, si extra
ecclesiam inveniatur, morte damnari.
Lex Romana Tit. II. c. 1. (M. G. Ll. T. III. p. 596.)
XIII.
fejezet.
De nemcsak a
gyilkosságra, hanem a megcsonkításra is büntetést szab. Nagyon szigorú e
részben a magyar törvény: Ťszemet szemértť. Ily elrettentően kellett tiltani,
hogy béke legyen az országban.
A külföldi törvények e
részben enyhébbek; esetről-esetre előírják a pénzbüntetést. Igy tehát nem is
annyira a rokonság mutatható ki, hanem inkább a mindenesetre jellemző különség.
XIII. De debilitacione membrorum.
Si quis autem gladio evaginato alium quemlibet
debilitaverit, vel in oculo, vel in pede, vel in manu, consimile dampnum sui
corporis paciatur.1
De oculo evulso.
Si quis alium oculum excusserit, pro mortuum
adpretietur, qualiter in angargathungi, id est secundum qualitatem personae; et
medietas praetii ipsius componatur ab ipsum qui oculum excusserit.
De naso absciso.
Si quis alii nasum absciderit, medietatem pretii
ipsius componat, ut supra.
De labro absciso.
Si quis alii labrum absciderit, componat solidos
sedicem; et si dentes apparuerint, unus duo aut tres, componat solidos viginti.
║54. |
De dentes priores.
Si quis alii dentem excusserit, qui in risu apparuit,
pro uno dentem dit solidos sedicem; si duo aut amplius fuerint in risu
apparentis, per hoc numero componantur et adpretietur.
De dentes maxillares.
Si quis alii dentem maxillarem unum aut plures
excusserit, per unum dentem componat solidos octo.
De aure abscisa.
Si quis alii aurem absciderit, quartam partem pretii
ipsius ei componat.
De plaga in facie.
Si quis alii plagam in faciem fecerit, componat ei
solidos sedicem.
Edictus Rothari c. 48-54. (M. G. Ll. T. IV. p. 21.)
XIV. és
XV. fejezet.
Részletesen intézkedik
Szent István, hogy milyen büntetés érje azt, a ki másra kardot ránt. Ha mást
karddal megsebesít, de a sebből fölgyógyul, a támadó a vérdíjat fizesse.
Ha másra kardot ránt, de
meg nem üti, a vérdíj felét fizesse.
A burgund törvények
szerint, ha másra kardot ránt, de meg nem üti, 12 solidust fizet a támadó. Ha
meg is sebesíti, akkor 24 solidust és még a seb miatt is elitélik. A két
bünetés között itt is ugyanazon arány van.
A magyar törvény
szigorúan lép föl, hogy a mindenesetre gyakori verekedést megszüntesse.
XIV. De gladii vulneracione.
Si quis vero gladio vulneraverit aliquem et
vulneratus, de eodem vulnere sanus et incolumis evaserit, ║55. homidicii
composicionem vulneris illator componat.1
XV. De gladii evaginacione sine vulnere.
Si quis furore repletus evaginaverit gladium et tamen
non leserit, pro sola evaginacione mediam homicidii composicionem absolvat.2
De educto gladio.
Qiucunque spatam aut semispatium eduxerit ad
percutiendum alterum et non percussserit, inferat multae nomine sol. 12. Si
percusserit, inferat similiter sol. 12., et de inflicto vulnere iudicetur.
Liber legum Gundebati c. XXXVII. (M. G. Ll. T. III. p.
547.)
XVII. fejezet.
A király az egyház védője
defensor ecclesiae volt; az egyháziak kiváltságaikat tőle nyerték s az ő hatalma
védte meg őket minden támadás ellen. Ezért az egyház a király személyét vette
oltalmába s kimondá, hogy a ki a király ellen esküszik, átkoztassék ki.
Mind a magyar, mind a
külföldi törvények szigorúan tiltják a király vagy az ország iránt a
hűtlenséget, egyházi büntetéssel sujtják a canonok s ezeknek erejét növelik a
világ uralkodók büntetései. Míg a 847-iki mainzi zsinat, a melyhez legközelebb
áll Szent István törvénye, a hivek közösségéből rekeszti ki az árulót, addig a
magyar törvény az egyházit megtoldja azzal az erősítéssel, hogy ne legyen
menedéke az egyházban. Ha pedig valaki tud róla és nem jelenti föl, hasonlóan
bünhödjék.
XVII. De conspiracione regis et regni.
Si quis in regem aut in regnum conspiraverit, refugium nullum habeat ad ecclesiam. Et si quis circa
regis salutem aut dignitatem quolibet modo aliquid conspiraverit aut
conspirare aliquid temptaverit, seu temptanti sciens consenserit, anatematizetur
et omnium fidelium communione privetur. Et si quis huiusmodi aliquem
noverit et probare valens non edicaverit, predicte subiaceat dampnacioni.3
De conspiratione.
Ť
statuimus atque auctoritate ecclesiastica
confirmamus eos, qui contra regem vel ecclesiasticas dignitates sive rei
publicae potestates in unoquoque ordine legitima dispositione constitutas
coniurationes et conspirationes rebellionis et repugnantiae faciunt, a
communione et consortio catholicorum veram pacem amantium summovendos et,
nisi per poenitentiam et emendationem paci se ecclesiasticae in║56.corporaverint,
ab omnibus filiis pacis sancimus extorres.
Conc. Mogunt. a. 847. c. 5. (Bor. T. II. p. 177. és
Mansi. T. XIV. col. 904.)1
Látjuk tehát, hogy
gondolati, néhol még szóbeli egyezés is van a két törvény között.
XVIII.
fejezet.
Az egyház jövedelmét a
birtokon kívül a tized tette. Ennek az eredete igen régi s már az egyiptomi, a
zsidó, a görög népnél is élvezte a papság. Az egyházban is korán elterjedt ez a
szokás s törvénynyel is szabályozták.
Szent István is átvette
ezt az intézkedést, de nem közvetlenül az egyházi határozatokból, hanem a frank
capitularék közvetítésével.
Ha valakinek az Isten
tizet adott, a tizediket adja az Istennek; ha eltitkolja, kilenczet adjon
helyette.
XVIII. De decimacione.
Si cui deus decem dederit in anno, decimam deo
det; et si quis decimam suam abscondit, novem solvat. Et si quis
decimacionem episcopo separatam furatus fuerit, diiudicetur ut fur ac huiusmodi
composicio tota pertineat ad episcopum.2
De decimis.
Admonemus atque praecipimus, ut decima Deo omnino
dari non neglegatur, quam Deus ipse sibi dari constituit: quia timendum
est, ut quisquis Deo suum debitum abstrahit, ne forte Deus per paccatum suum
auferat ei necessaria sua, et qui decimam Deo dare neglexerit, novem partes
auferantur ab eo.
Capitul lib. V. c. 154. (Walter, Corpus iuris
Germanici T. II. p. 534.)
Ť
Si non dederis mihi decimam, auferam novem.ť
Conc. Tribur. a. 895. c. XIII. (Mansi. T. XVIII. col.
139.)
Látjuk tehát, hogy
nemcsak gondolati, hanem többször szóbeli egyezés is van a két törvény között.
║57. |
SZENT LÁSZLÓ TÖRVÉNYEI.
Törvényhozásunk második
emléke Szent László nevéhez füződik. A Szent Istvántól Szent Lászlóig eltelt viharos
félszázad az új intézmények életrevalóságát teljesen igazolta. Már nem kellett
a kereszténység és a királyság ellenségeivel harczolni; megszilárdult mindkettő
s Szent László törvényei a megkezdett alapon tovább építettek.
Az egyház, mint minden
intézmény, fejlődésnek, haladásnak van alávetve. Az ifjú magyar kereszténység
is, ha fönn akarta tartani a közösséget az egyházzal, vele együtt kellett
haladnia. Igy tehát természetes, hogy az újabb egyházi intézkedéseket a mi
törvényeink is átvették.
Másképpen áll azonban a
királyság helyzete. Míg a kereszténység eszméit a külföldről kapja, addig a
királyság már a Szent Istvántól lerakott alapokon épít. Éltető táplálékát nem
az idegen intézmények adják, hanem a hazai föld. Ebben különbözik Szent
Lászlónak és utódjának, Kálmánnak törvényhozása Szent Istvánétól.
***
Szent László neve alatt
három törvénykönyv maradt reánk; az első az 1092-ki szabolcsi zsinat végzései;
a második, a melyet a szent hegyen hoztak Pannonia főemberei; s a harmadik
könyv, a melynek a helyét sem tudjuk s idejére nézve sem egyeznek
történetíróink.1 Az
első könyv egyházi és világi ügyekben intézkedik, míg a II. és III. könyv
teljesen a hazai viszonyoknak megfelelő büntetőjogi intézkedéseket tartalmaz.
Tárgyalásom folyamán tehát csak az I. könyvvel fogok részletesen foglalkozni,
míg a II. és III. könyv pontjainak a magyar törvényekkel való kapcsolatát csak
táblázatosan állítom össze.
║58. |
SZENT LÁSZLÓ ELSŐ TÖRVÉNYKÖNYVE.
I. fejezet.
A magyar kereszténység
megalapítása a clunyi reform idejébe esik. A fölgyujtott szikra ez idő alatt
nem aludt el, hanem folytonosan szítva, hatalmas lánggal lobogott, hogy tüzével
tisztítsa meg az egyházi rendet és szellemét. Már nem szorult többé a burgundi
benczés-kolostor szűk körére, hanem a kereszténység feje, a pápa is magáévá
tette a megifjító törekvést.
Különösen két visszaélés
harapódzott el az egyházban: 1. a világi investitura, 2. a papok nősülése. Nem
a rátermettség szerezte meg a főpapi széket, hanem a pénz vagy más világi
érdem; s a hivatástalan egyházi rend házas életet élt.
Az egyház fejei, a római
pápák, fölismerve ezt a káros állapotot, határozottan tiltakoztak ellene. Már
VIII. Benedek az 1018-ban tartott páviai zsinaton hivatalvesztés terhe alatt
megtiltotta az egyháziaknak, hogy feleséget vagy ágyast tartsanak. Hasonló, sőt
nagyobb szigorral folytatta a törekvést IX. Leó, a ki az 1049-iki római
zsinaton kiközösítés terhe alatt tiltotta meg a papok nősülését.
De mindezeknél sokkal
határozottabban lépett föl VII. Gergely. Az 1074-iki római zsinaton a nős papok
ellen hozott végzéseket s azokat megküldte a többi országoknak is. Midőn
Németországban az erfurti zsinaton ezt ki akarták hirdetni, óriási lárma támadt
s megöléssel fenyegették az érseket.
Hazánk sem értette ezeket
a törekvéseket. Szent István korában az egyháziak leginkább szerzetesek voltak
s épen azért nőtlenek is. De a mint külföldön a papok canonikus élete lazulni
kezdett s az egyháziak között a házasélet mindjobban elterjedt, a világi
papságnál hasonló jelenségeket látunk Magyarországon is, a hol a nyugati példán
kívül a görög egyházi canonok is nagy befolyással voltak.
A Szent László alatt
tartott szabolcsi zsinat határozataiban kettős törekvést látunk érvényesülni;
lépést tartani a haladó nyugattal, VII. Gergyely törekvéseit azonban csak
annyiban vevén át, a mennyiben ezek alkalmazását a magyar viszonyok
megengedték.
║59. |
Épen ezért nem fogadták
el VII. Gergely szigorú elveit, hanem a görög egyházi fölfogásnak megfelelően
úgy intézkedtek, hogy csak a bigamusak a kik másodszor nősültek és
özvegyeknek vagy eltaszított asszonyoknak férjei hagyják el nejeiket, a kik
pedig első és törvényes házasságban élnek, maradjanak meg abban mindaddig, míg
e tárgyban Ťaz apostoli szent atya tanácsot nem fog adniť.
I. De bigamis presbiteris et dyaconis.
Bigamos presibiteros
et dyaconos, et viduarum vel repudiatarum maritos iubemus separari, et
peracta penitencia ad ordinem suum reverti. Et qui noluerint illicita coniugia
dimittere, secundum instituta canonum debent degradari. Separatas autem
feminas parentibus suis iubemus reddi, et quia non erant legittime, si
voluerint, liceat eis maritari.1
Ť
decernimus, ut qui duobus quidem matrimoniis
implicati fuere.. et non ab eo resipiscere voluerunt, depositioni
canonicae subiicere; eos autem, qui talis quidem bigamiae probro ac
dedecori implicati fuere, ante nostrum autem decretum id quod utile est
agnoverunt et malum a se abscinderunt et hanc adulterinam et alienam
congressionem procul abegerunt,
sive sint presbyteri, sive diaconi, eos ab
omni quidem sacerdotali ministerio sive exercitio iam cessare, praefinito
aliquo tempore punitos, honorem autem in cathedra et stationem participare,
prima sede contentos
ť
Ť
Eos vero, qui uni quidem uxori copulati sunt, si
vidua erat, quae accepta est: similiter
ť
Ť
qui viduam accepit, vel dimissam,
non posse
esse episcopum, vel presbyterum vel diaconum, vel omnino ex sacerdotali
catalogo.ť
Conc. Trull. vel Quinesext. a. 692. can. 3. (Mansi. T.
XI. col. 942.)
II.
fejezet.
A papok életével nem
egyeztethető össze a concubinatus. Épen azért a szabolcsi zsinat szintén görög
hatás alatt kimondja, hogy ha valaki felesége helyett szolgálójával él, adja
el; ha nem akarja, adassék el a szolgáló és az árát a püspök kapja.
║60. |
Ennek a fejezetnek a
forrását is a trulloni zsinatban találjuk meg. Ha az egyezés nem is annyira meglepő,
mint az előbbi fejezetnél, de mindenesetre rokonság van a két törvény között.
II. De his, qui ancillam in locum subrogaverint
uxoris.
Si quis autem presbiter ancillam suam uxoris in locum
sibi associaverit, vendat, et si noluerit, venumdetur tamen, et precium eius ad
episcopum transferatur.1
Ť
qui
accepit
meretricem, vel servam, vel
scenicam, non posse esse episcopum, vel presbyterum, vel diaconum, vel omnino
ex sacerdotali catalogo.ť
Conc. Trull. vel Quinesext. can. 3. (Mansi. T. XI.
col. 943.)
III.
fejezet.
Míg VII. Gergely reformja
egyáltalában tiltá a papok házasságát, addig a görög egyház az első és
törvényes házasságot megengedte papjainak.
A zsinat érezte, hogy ez
nem felel meg a nyugati egyház canonjainak, azonban nem akarta erőszakosan megváltoztatni
a létező viszonyokat. Bár a pápa reformja ellenére határoznak, azonban a
közösséget megőrzik, fönntartván a pápa számára a döntést.
Ez a törvényünk is görög
forrásra vezethető vissza. A trulloni zsinat 13-ik canonja, a melyet az
1054-iki konstantinápolyi pseudo-zsinat is átvett, épen a római egyházzal szemben
kimondja, hogy a papok első házassága érvényes s fölszentelésük előtt nem kell
szüzességi fogadalmat tenniök.
Látjuk tehát, hogy tárgyi
és gondolati rokonság van a két törvény között.
III. De indulgencia presbiterorum.
Presbiteris autem, qui prima et legittima duxere
coniugia, indulgencia ad tempus datur propter vinculum pacis et unitatem
sancti spiritus, qousque nobis in hoc domini apostolici paternitas consilietur.2
Quoniam Romanae ecclesiae pro canone traditum esse
cognovimus, ut promovendi ad diaconatum vel presbyteratum, profiteantur se non
amplius suis uxoribus coniungendos; nos antiquum canonem apostolicae
praefationis ordinisque servantes, hominum, qui sunt in sacris legitima
coniugia deinceps quoque ║61. firma et stabilia esse volumus, nequaquam eorum cum uxoribus coniunctionem
dissolventes vel eos mutua tempore convenienti consuetudine privantes. Quam ob
rem si quis dignus inventus fuerit, qui hypodiaconus vel diaconus, vel
presbyter ordinetur, is ad talem gradum assumi nequaquam prohibeatur, si cum
legitima uxore cohabitet.
Sed neque ordinationis tempore ab eo postuletur, ut
profiteatur se a legitima cum uxore consuetudine abstenturum.
Si quis ergo ausus praeter apostolicos canones
incitatus aliquem eorum, qui sunt in sacris, presbyterorum, inquimus, vel
diaconorum, vel hypodiaconorum, coniuntione cum ligitima uxore et consuetudine
privare, deponatur. Similiter et si quis presbyter vel diaconus suam uxorem
pietatis praetextu eiecerit, segregetur: et si perseveret, deponatur.
Conc. Trull. vel Quinesext. a. 692. c. 13. (Mansi, T.
XI. col. 947.)
IV.
fejezet.
Hogy a papok a
coelibatust megtartsák, a püspökök ügyeljenek rájuk. De ha a püspök a vétkes
papokkal egyetért, a király és püspökök itéljék el, a mint jónak látják. Ha
pedig a főesperes követ el ilyen bűnt, a püspöke itélje meg.
Hasonló intézkedést
találunk az 1090-iki amalfii zsinat határozatai között. Ha a vétkes papok meg
nem javulnak, előljárói vegyék el ágyasaikat. Ha pedig a püspökök az ő gonoszságaikkal
egyetértenek, közösíttessenek ki. Világosan látható tehát, hogy a szabolcsi
zsinat az amalfii zsinat határozataiból merített.
║62. |
IV. De consensu episcoporum nolentibus separari ab
illicito coniugio.
Si quis autem
episcopus aut archiepiscopus ab illicitis coniugiis separari nolentibus
spreto sinodali decreto aut consensum prebuerit, aut ecclesiam dederit,
aut aliquid, quod ad ordinem pertinet, agere permiserit, a rege et
coepiscopis suis secundum, quod racionabile videtur eis, diiudicetur. Si vero
archipresbiter causa ignorancie episcopo consenserit aut presbiter per
consensum illius in tali vicio permanserit, iudicio episcopi voluntario
subiaceat.1
Quod si ab episcopo commoniti non se correxerint, principibus
licentiam indulgemus, ut eorum feminas mancipent servituti. Si vero
episcopi consenserint eorum pravitatibus, ipsi officii interdictione
mulctentur.
Conc. Melfit. a. 1090. c. XII. (Mansi. T. XX. col.
724.)2
VI.
fejezet.
Az egyházak javait a
papok élvezték, azonban nem ment át az ő tulajdonukba. Mégis megtörtént, hogy
eladták vagy gondatlanságuk által elvesztették. Hogy ez meg ne történjék,
szigorúan tiltják a külföldi canonok s ezek hatása alatt a szabolcsi zsinat is,
hogy az egyházak javait el ne adják, el ne cseréljék, el ne tulajdonítsák, ha
pedig mégis megtörténik, háromszorosan térítse meg a pap az egyháznak.
VI. De perdicione rerum ecclesiarum ob sacerdotis
incuriam.
Si quis presbiterorum res ecclesie ad propria
loca duxerit et ibi vendiderit, vel per incuriam suam perdiderit,
tripliciter ecclesie restituat.3
Ť
Presbyteri vero non vendant rem ecclesiae ubi sunt constituti, nescientibus episcopis suis, non
habentes necessitatem.ť
Conc. Mogunt. I. a. 847. c. 8. (Mansi. T. XIV. col.
906. és Bor. T. II. p. 178.)
Ut nullus ecclesiasticas res invadere praesumat.
Ne cui liceat res vel facultates ecclesiis aut
monasteriis, vel xenodochiis, pro quacunque eleemosyna ║63. cum iustitia delegatas
retentare, alienare atque subtrahere.
Conc. Mogunt. a. 888. c. VI. (Mansi. T. XVIII. col.
66.)
Látjuk tehát, hogy azonos
gondolat sugallta mind a két törvényt. Nálunk csak a záradék különböző, mert a
törvény szigorítására a zsinat hozzáteszi, hogy háromszorosan térítse meg az
egyháznak.
VII. és
VIII. fejezet.
A kereszténységnek
hazánkba való behozatala óta közel félszázad telt el, a mely az ifjú egyházat
kemény próbának tette ki. A lappangó pogányság lázadása a keresztények és ezek
templomai ellen fordult. Szent László, miután az országban a belső béke
helyreállott, elrendeli, hogy a lázadás által lerombolt egyházakat a falubeliek
építsék föl. Az egyházak fölszereléséről - mint Szent Istvn törvényében1 - ép úgy itt is a király és a püspök
gondoskodik.2 Ha azonban a régiség
miatt dőlt össze az egyház, a püspök építtesse föl.
Hasonló tárgyú intézkedést
látunk a külföldön is. Jámbor Lajos capitularéiban olvassuk, hogy az ispán, a
püspök vagy az apát állapítsák meg, hogy mindenki annyiban vegyen részt az
egyházak helyreállításában, a mennyiben az egyház javait élvezi.3
De még szembetünőbb
hasonlóságot is láttunk. A capitularék különséget tesznek, vajjon hanyagságból,
avagy gyengeségből (per impossibilitatem) dőlt-e össze. Ezen utóbbi esetben, ha
nincs elegendő alap az egyház fölépítésére, a püspök találjon módot arra,
hogyan javítsák ki vagy építsék föl.
VII. De restauracione desolatarum ecclesiarum propter
sedicionem.
Ecclesias propter seditionem desolatas aut combustas,
iussu regis parochiani restituant. Calices et vestimenta ex sumptu regis
dentur, libros episcopus provideat.
De ecclesiis destructis, ut episcopi et missi
inquisitionem faciant, utrum per negligenciam, aut inpossibilitatem destructae
sint. Et ubi negligentia inventa fuerit, episcopali auctoritate emendare
cogantur hi, qui eas restaurare debuerant; si vero per impossibilitatem contigit,
ut aut plures sint, quam necesse sit, aut maioris magnitudinis, quam ut ex
rebus ad eas pertinentibus restaurari possint, episcopus modum inveniat, qualiter
congrue emendari et consistere possint.
Capitul. Wormat. a. 829. c. 3. (Bor. T. II. p. 12.)
║64. |
VIII. De desolatione propter vetustatem.
Ecclesias ex vetustate desolatas episcopus
reedificet.1
Látjuk tehát, hogy megvan
a gondolati rokonság a két törvény között.
X. fejezet.
Míg Szent István
törvényei egyvallásúnak mutatják a nemzetet, Szent László alatt már újabb
felekezetek lépnek föl, mint az izmaeliták és a zsidók. Az egyház, mivel
felsőbbsége velük szemben biztosítva volt, türelmet gyakorol irányukban.
Vallásukban nem háborgatja őket, csak azokat az izmaelitákat bünteti, kik megkeresztelkedtek
s azután ismét visszaestek régi vallásukba.2
A zsidókkal szemben a
nemzet zárkózott. Nem engedi a zsinat, hogy zsidók keresztény nőket vegyenek feleségül
vagy keresztény rabszolgákat tartsanak.
A szabolcsi zsinat
álláspontja megfelel az egyetemes egyház canonjainak. Már Justinianus tiltja,
hogy a zsidók keresztény rabszolgákat tartsanak. Hasonló értelemben
rendelkeznek az egyházi zsinatok is. A zsidók és keresztények házasságát nem
ismerte el az egyház s a hol valamely nemzet magába akarta őket olvasztani,
mint például a spanyoloknál, előbb megtérítette őket s csak azután köthettek házasságot
a keresztényekkel.3
X. De coniugio iudeorum et christianarum mulierum.
Si iudei uxores christianas sibi associaverint, aut
aliquam personam christianam in servicio aput se detinuerint, ablate ab
eis libertati ║64. reddantur, venditoribus earum
precium tollatur et in sumptum episcoporum veniat.1
Ťut si quis Judaicae pravitati iugali societate
coniungitur, id est, si seu Christiano Judaea, sive Judaeo Christiana mulier
carnali consortio misceatur, quique horum tantum nefas admisisse noscuntur,
a Christiano coetu atque convivio et a communione ecclesiae protinus
segregentur.
Conc. Meld. a. 845. c. 73. (Mansi. T. XIV. col. 839.)
Ť
Quod si aliquis Judaeorum mancipium vel
Christianum habuerit, vel sectae alterius seu nationis crediderit ex
quacunque causa possidendum, et id circumciderit: non solum mancipii damno
mulctetur, verum etiam capitali sententia puniatur, ipso servo pro praemio
libertate donando.
Cod. Just. Lib. I. Tit. XIII. c. I. (1554-iki lyoni
kiadás, I. k. 69. 1.)
Si quis Judaeorum Christianum servum vel cuiuslibet alterius sectae, emerit et
circumciderit, a Judaei ipsius potestate sublatus, in libertate permaneat.
Conc. Meld. a. 845. c. 73. (Mansi T. XIV. col. 837.)
Itt is észrevehető a
teljes gondolati azonosság a magyar és a külföldi törvények között.
XI.
fejezet.
A vasárnap
megünnepléséről már Szent István gondoskodott. Megparancsolta, hogy e napon a
szolgai munka szüneteljen s azonfölül mindenki templomba menjen. A Szent László
koráig eltelt idő nagyon szigorúnak, szinte lehetetlennek találta, hogy tíz
faluból mindenki eljöjjön a vasárnapi istentiszteletre; azért a szabolcsi
zsinat úgy enyhítette Szent István törvényét, hogyha a falu nagyon messze esik
a templomtól, csak egy jöjjön a többiek nevében és három kenyeret és egy
gyertyát hozzon az oltárra.
Már magyar törvényekre
támaszkodik ez az intézkedés. Szent István intézkedéseit csak enyhíti,
egyébként pedig a vasárnapi templombajárást általában parancsolja. A törvényben
csak a záradék új; t. i. hogy a többiek áldozatát tegye az oltárra.
║66. |
Ez a szokás az egyetemes
egyház kebelében megvolt. Az V. római zsinat, melyet VII. Gergely tartott,
elrendelte, hogy a szentmiseáldozat alkalmával minden keresztény ajánljon föl
valamit az Istennek.
E törvényben láthatjuk,
mint épít tovább a szabolcsi zsinat a Szent István által megvetett alapokon,
kibővítvén azt újabb, az egyetemes canonokból átvett eszmékkel.
XI. De negligencia ecclesiarum in dominicis et
festivis diebus.
Si quis in dominicis diebus aut in maioribus
festivitatibus ad ecclesiam non venerit parochianam, verberibus corripiatur.
Si vero ville remote fuerint et ad ecclesiam suam parochianam villani
venire non potuerint, unus tamen ex eis in vice omnium cum baculo ad ecclesiam
veniat, et tres panes et candelam ad altare offerat.1
ŤA sacerdotibus vero et comitibus commendetur omnibus
villicis, ita ut illorum iussu omnes concurrant die dominica ad ecclesiam,
maiores ac minores, viri ac mulieres, exceptis, qui ignes custodiunt. Si quis
vero non observacionis causa remanebit per illorum negligentiam, vapulent ac
depilentur.
S. Steph. I. 9.
Ut omnis Christianus procuret ad missarum sollemnia aliquid
Deo offerre.2
Conc. Roman. V. a. 1078. can. 12. (Mansi. T. XX. col.
510.)
XII.
fejezet.
Hogy a vasárnapot minél
méltóbban üljék meg a hivek, megtiltja a zsinat, hogy e napon bárki is kutyával
vagy lóval vadásszék, mert a lovat elveszti, a melyet ökörrel megválthat.
Ha pedig pap vadászik,
veszítse el hivatalát mindaddig, a míg eleget nem tesz hibájáért.
A vasárnapi vadászatot a
capitularék is tiltják; hasonlóképen intézkednek a papok vadászatáról is. Ha
valaki közülük vadászik, állását veszítse el.
║67. |
XII. De veneracione supradictarum dierum.
Si quis in his diebus venatus fuerit, canibus
et equo careat, sed equum bove redimat. Si vero presbiter, vel clericus venatus
fuerit, ab ordine descendat usque ad satisfaccionem.1
Statuimus quoque secundum quod et in lege Dominus
praecepit, ut opera servilia diebus dominicis non agantur
nec venationes
exerceant.
Admonitio generalis a. 789. c. 81. (Bor. T. I. p. 61.)
Ut episcopi abbates, presbyteri, diaconus nullusque
ex omni clero canes ad venandum aut acceptores, falcones seu spatvarios
habere praesumant, sed pleniter se unusquisque in ordine suo canonice vel
regulariter custodiant. Qui autem praesumpserit, sciat unusquisque honorem
suum perdere.
Capitul. missorum
generale a. 802. c. 19. (Bor. T. I. p. 95.)
Látjuk tehát, hogy
gondolati, sőt részben tárgyi rokonság van a két törvény között.
XIII.
fejezet.
A családi élet szentsége
a kölcsönös hűségen alapszik. Ha a nő ezt megszegi s férje őt megöli - így
intézkedik a szabolcsi zsinat - adjon számot az Istennek az ő tettéről és másik
feleséget vehet, ha akar. Ha azonban a nő rokonai közül valaki azt állítaná,
hogy igazságtalanul ölte meg a nejét, itéljenek a férj fölött; kérdezősködjenek
a szomszédoktól, vajjon nem vetette-e meg férje, vagy nem állott-e már előbb is
a fajtalankodás gyanujában s azután, a mint észszerűnek látszik, itéljen a
biró.
Már a longobard törvények
is hasonlóképpen rendelkeztek. Rotharis edictusa szerint, ha a férfi a
feleségét mással fajtalankodva találja, mind a kettőt megölheti.
XIII. De interfeccione adultere.
Si quis uxorem cum alio viro adulterantem necaverit,
deo racionem reddat, et si voluerit aliam ║68.ducat. Si vero ex propinquis aliquis femine in eum
insurrexerit, quod interfecisset iniuste, iudicio discuciatur, et illud a
vicinis eorum omnimodis investigetur, si in despeccione et contemptu aput virum
suum prius esset, aut aliqua suspicio fornicacionis de illa prius orta fuisset,
et hoc, secundum quod racionabile videtur, diiudicetur.2
Si quis cum uxorem suam alium fornicantem
invenerit, liberum aut servum, potestatem habeat eos ambos occidendi, et
si eos occiderit, non requirantur.
Edictus Rothari c. 212. (M. G. Ll. T. IV. p. 51.)
Si cuius uxor fornicaverit, licet dimittere eam et
aliam accipere.
Theodorus: Poenitentiale Tit. XII. c. 5. (Wass. p.
213.)
De adulterijs.
Inventam in adulterio uxorem maritus ita demum occidere
potest, si adulterium domi suae deprehendat.
Julii Pauli Sententiarum lib. II. tit. XXVI. (1559-iki
lyoni kiadás p. 139.)
A két törvény
között lévő gondolati rokonság itt is szembetűnik.
XIV.
fejezet.
A kereszténység
terjedésével vallásos társulatok keletkeztek. Ilyenek voltak a
kalendás-társulatok, a melyek nevüket a hónap első napjától - calendae-től -
nyerték, a melyen gyűléseiket tartani szokták. Ahyto - Atto, vagy másképpen
Haito - vercelle-i püspök capitularéiban találjuk leírva az ilyen
összejövetelt: ŤTapasztalatból tudjuk, hogy nem kevésbbé használ a jó társaság
(collatio), mint az olvasás; épen azért elhatároztuk, hogy minden hónap első
napján az összes papok, clerikusok jöjjenek össze, hogy a hitről, a
szentségekről, a helyes életről, a társalgásról és kinek-kinek kötelességeiről
tanácskozzanak. Ha pedig valaki közülük hanyag, vagy megrovandó, a többiek
javítsák meg.2
Hasonlók lehettek a
magyar kalendás napok is s épen azért kívánja a törvény, hogy senki se maradjon
el róla papjának és társainak engedélyén kívül. Ha pedig elmarad, kezét, a
melylyel belépést fogadott, tíz pensán váltsa meg.
Látjuk tehát, hogy ezt az
intézményt is külföldről vettük át s ha szóegyezést nem is tudunk kimutatni, de
azt mindenesetre be tudjuk bizonyítani, hogy azonos gondolat hatása alatt jött
létre mind a két törvény.
║69. |
XIV. De subtraccione calendarum absque licencia.
Si quis de calendis sine presbiteri sui et fratrum
licencia subtraxerit, manum eam, cum qua fraternitatem promisit, decem pensis
redimat.1
Quot singulas Kalendas collatio in Plebibus fiat.
Experimento didicimus non minus bonam collationem,
quam etiam lectionem prodesse; unde a praesenti statuimus, ut per singulas
plebes singulis kalendis omnes presbyteri, seu clerici simul conveniant, ut de
fide ac sacramentis divinis, seu de vita et conversatione, et singulis officiis
ad eos pertinentibus communiter tractent. Et si forte aliquis inter eos
negligens, aut reprehensibilis invenitur, a ceteris corrigatur.
Capit. Attonis episcopi Vercellensis c. XXIX. (Mansi.
T. XIX. col. 250.)
XV. és
XVI. fejezet.
A vasárnap méltósága
megkívánta, hogy teljesen az Isten tiszteletére szenteljék a napot s ne
foglalkozzanak semmi földi dologgal. Ilyen volt a kereskedés is; azért a zsinat
elrendeli, hogy a ki az istentisztelet helyett vásárra megy, lovát veszítse el.
Majd a következő fejezetben (I. 16.) folytatja, hogy a ki vásárt üt, a mint fölállította
a sátrát, ép úgy bontsa szét; ha pedig nem teszi, 55 pensát fizessen.
A külföldön is általában
tiltva volt vasárnap a kereskedés. Hasonlóképpen büntették azt, a ki a törvényt
megszegte. Igy az angoloknál: a ki bármit is vásárol, veszítse azt el; azonfelül
még pénzbirságot is fizet.
Látjuk tehát, hogy
külföldön is hasonló tárgyú rendelkezések voltak.
XV. De negligencia festivitatum ob negocium.
Si quis in dominicis diebus vel in maioribus
festivitatibus ecclesiam negligens mercatum frequentaverit, equo careat.2
Si quis die dominica mercari praesumat, perdat
mercatum et XII oras apud Danos et XXX solidos apud Anglos.
Leges ecclesiasticae Eduardi senioris regis Angliae a.
905. vel 906. c. VII. (Mansi. T. XVIII. col. 238.)
║70. |
XVI. De negligencia dominice diei.
Si quis die dominica mercatum constituerit, precipit
sancta sinodus, ut sicut construxit, ita destruat. Si autem quis rennuit,
quinquaginta quinque pensas solvat.1
Ne in dominicis diebus mercatum fiat etc.
Capit. e. canonibus excerpta a. 813. c. 15. (Bor. T.
I. p. 174.)
Ne mercata diebus dominicis aut carrigationes fieri permitant.
Capit. a. Walterio c. 15. (Mansi. T. XV. col. 507.)
XVII.
fejezet.
A kereszténység az
idegeneknek utat nyitott az országba. Különösen Szent István szivesen fogadta
őket, Ťmert miként különböző országokból és tartományokból valók a vendégek, ép
úgy különböző nyelveket és szokásokat, különböző tanulságokat és fegyvereket
hoznak magukkal, a melyek mind diszítik az országot és dicsérik az udvart és
elrettentik az idegenek hivalkodásit, mert az egy nyelvű és egy erkölcsű ország
gyönge és törékenyť.2
Tényleg sokféle elem jött
be, mert itt jó fogadtatásra találtak. Azonban már Szent László idejében, midőn
a nemzet már saját kebeléből adott papokat az egyháznak, a magyar törvényhozás
jónak látta megszorítani azt a nagy szabadságot, a melylyel az egyháziak
Magyarországra jöttek. Ez a körülmény s épen egyidejüleg a szökevény clerikusok
ellen való védekezés sugallta a szabolcsi zsinat végzését is. Ha valamely
idegen clerikus püspökének az ajánlólevele nélkül jön az országba, itélettel
döntsék el, vajjon nem szerzetes, vagy gyilkos-e?
Általában a külföldön is
mindenütt szigorúan jártak el s csak úgy vették föl az idegen clerikust, ha
püspökétől levelet hozott.
XVII. De hospitibus advenientibus clericis.
Si quis hospes clericus in hanc patriam sine
commendaticiis litteris episcopi sui venerit, ne forte monachus aut
homicida fuerit vel alicuius ordinis se confessus fuerit, iudicio vel
testimonio discuciatur.3
Et statuemus ut supervenientes episcopus vel
presbyteri, de aliis regionibus non suscipiantur in monasterio ecclesiae, nisi
prius fuerint probati ab episcopo, cuius parochia est.
Pippini principis capitul. Suessionense a. 744. c. 5.
(Bor. T. I. p. 29.)
Ut presbyteri vel quilibet clerici, ║71. in alterius parochia sine
formata non recipiantur, neque retineantur, nec etiam ministrare sinantur. Criminati
autem ab omnibus excludantur et rejiciantur a parochiis, in quibus cupiunt
immorari, usquequo ad eum revertantur episcopum, a quo aufugisse noscuntur.
Conc. Meld. a. 845. c. 50. (Mansi. T. XIV. col. 830.)
Látjuk tehát, hogy azonos
gondolat volt mindkét törvénynek a szülője.
XX.
fejezet.
A házasságtörő nőről ez a
második intézkedés a szabolcsi zsinat határozatai között.
Ha a férj házasságtörésen
kapja a nejét s megöli őt, vehet másikat magának. Ha azonban nem öli meg, hanem
a törvény elé állítja - úgy rendelkezik ez a fejezet - a canonok intézkedései
szerint vezekeljen a nő s ennek eltelte után férje, ha akarja, visszaveheti, ha
pedig nem akarja, elválhatnak, de mindkettő a házasságon kívül éljen.
A külföldön is általában
hasonló eljárást látunk. Az egyház a házasság fölbonthatatlansága mellett
foglalt állást;1
azonban a longobard törvények szerint a házasság házasságtörés esetében nemcsak
fölbontható, hanem új házasság is jöhet létre.2
A szabolcsi zsinat az
egyházi fölfogás alapján áll: a vétkes vezekeljen s azután fogadja vissza a
férje; ha nem akarja, mind a ketten a házasságon kívül éljenek.
XX. De muliere in adulterio deprehensa.
Si quis uxorem suam in adulterio deprehenderit et in
iudicium statuerit, secundum statuta canonum penitencia imponatur et peracta
penitencia, si maritus voluerit, iterum recipiat, 72.
sin autem, quamdiu ambo vixerint, innupti permaneant.3
Si alicuius uxor fornicata fuerit et habitet cum alio
viro, non oportet adducere uxorem aliam, quamdiu fuerit uxor eius viva.
Poenitentiale Vinnai c. 43. (Wass p. 117.)
Ut evangelica auctoritate et sacrorum canonum
instituione unicuique christiano liceat uxorem dimittere propter
fornicationem solummodo confirmamus, nequaquam autem illa vivente aliam
ducere comprobamus.
Capitula synodalia Ottonis I. a. 948. c. X. (Weiland:
M. G. Ll. sectio IV. T. I. p. 15.)
Látjuk tehát, hogy azonos
intézkedést találunk mind a külföldi, mind a magyar törvényben.
XXI.
fejezet.
Az egyházi berendezés
szerint a püspökök fönnhatósága nemcsak az egyházmegyében lévő világi, hanem a
szerzetes-papokra is kiterjedt. A mióta 1024-ben Cluny kolostora kivétetett a
mâconi püspökség hatósága alól, minden kolostor arra törekedett, hogy a püspöki
hatóság alól kivéve egyenesen a pápa alá tartozzék.
Nálunk ezt a kiváltságot
még nem élvezte a Szent Benedek-rend, leszámítva a pannonhalmi apátságot.1 Szent László törvénye megszabja, hogy
az apátok és szerzetesek, nemkülönben a szerzetesnők is a püspök alá tartozzanak,
a ki évenként nem egyszer, hanem gyakran látogassa meg a monostorokat és
vizsgálja meg a szerzetesek életét. A szerzetesek és szerzetesnők oda ajánlják
föl magukat vagyonukkal együtt, a hová akarják, de egy helyben maradjanak és
senkit se szenteljen föl a püspök vagy az apát bizonyos hely czíme nélkül.
A külföldön is hasonló
intézkedéseket találunk. Nagy Károly capitularéi szerint az apátok és a
szerzetesek a püspöknek legyenek alávetve, a ki évenként járja körül az
egyházmegyéjét2 és
vizsgálja meg a szerzetesek életét.
XXI. De procuracione abbatum erga proprios episcopos.
Abbates secundum decreta patrum in proucracione
episcoporum suorum, ║73. in
cuius territorio sunt, humiliter permaneant. Et non semel in anno, sed
sepe monasteria eorum episcopi visitent et regulariter vitam et
conversacíonem fratrum discuciant. Conversi monachi, cui monasterio
monachorum voluerint, se cum rebus suis commendent; similiter et monache in
monasterio monacharum. Deinceps autem aliquis episcopus aut abbas sine titulo
certi loci monachum aut monacham non audeat ordinare.3
Abbates autem
et monachis omnis modis volumus et praecipimus, ut episcopis suis omni
humilitate et hobhedientia sint subiecti, sicut canonica constitutione
mandat.
Capitul, missorum generale a. 802. c. 15. (Bor. T. I.
p. 94.)
Oportet etiam episcopum, in cuius diocesi cenobium
situm est, monachorum providentiam gerere et, si aliquit correctione
dignum repperit, corrigere festinet.
Conventus Augustanus a. 952. c. VI. (Weiland: M. G.
Ll. sectio IV. T. I. p. 19.)
De clericorum vita sive monachorum.
Providendum necesse est unicuique episcopo, qualiter canonici vivere
debeant, necnon et monachi, ut secundum ordinen canonicum vel
regularem vivere studeant.
Conc. Mogunt. a. 847. c. 13. (Bor. T. II. p. 179.)
Látjuk tehát, hogy a
magyar törvény ebben a pontban is nyugati példák hatása alatt áll.
XXII.
fejezet.
A kereszténység már
megszilárdult az országban, de még mindig találkozott, a ki a régi pogány
isteneknek áldozott kutak, fák, források vagy kövek mellett; ha ilyen
találkozott - mondja a szabolcsi zsinat - bűnét egy ökörrel váltsa meg.
Hasonlóképen tiltja Nagy
Károly a szászok között a pogányságot. Bár teljesen magyar ez az intézkedés, mégis
érdekes az azonos tárgyú két törvény szembeállítása.
XXII. De ritu gentilium.
Quicunque ritu gentilium iuxta puteos
sacrificaverint, vel ad arbores et fontes et lapides oblationes obtulerint,
reatum suum bove luant.1
Si quis ad fontes aut arbores vel lucos votum fecerit,
aut aliquid more gentilium obtulerit
et ad honorem daemonum comederit; si nobilis fuerit, solidos sexaginta; si
ingenuus, triginta; si litus quindecim; si vero non habuerit, unde
praesentaliter persolvant, ad ecclesiae ser║74.vitum donentur, usque dum ipsi solidi solvantur.
Capit. de partibus Saxoniae c. 21. (M. G. LI. T. V. p.
42.)
XXIII.
fejezet.
Az egyház vagyonát már
Szent István király oltalmába vette. Szent László is megerősítette ezt,
kimondván, hogy a ki egyszer az egyháznak adta vagyonát, az vissza nem veheti.
Az egyházi birtok
védelmét látjuk a zsinatok határozatai között is. Igy a 845-iki meauxi zsinat
kimondja, hogy senki se merészelje az egyházaknak, monostoroknak és
zarándokházaknak adott javakat visszatartani, elidegeníteni vagy elvonni.
XXIII. De dacione propriarum rerum alicui ecclesie.
Si quis res suas aut predia uni dederit ecclesie,
nulla interveniente causa subtrahere audeat et dare alie.1
ŤNe cui liceat res vel facultates ecclesiae aut
monasteriis
delegatas retentare, alienare atque subtrahere.ť
Conc. Meld. a. 845. c. 17. (Mansi. T. XIV. col. 822.)2
Látjuk tehát a gondolati rokonságot a két törvény
között.
XXV.
fejezet.
Már Szent István
elrendelte a vasárnap megülését s a kántorbőjtöt. Ezt megerősíti a szabolcsi
zsinat is s egy újabb részszel toldja meg. Elrendeli u. i., hogy a hivek
halottaikat az egyházakhoz temessék; a ki hanyagságot követ el ezekben, az 12
napig kalodában, vizen és kenyéren bőjtöljön.
Hasonlóan bünhődjék, ha
az úr szolgáját, vagy ha a falusi biró a szegényt vagy az idegent nem temeti az
egyházhoz. (S. Lad. I. 26.)
Érdekes jelenséget
látunk, ha a magyar törvényt a külföldiekkel összehasonlítjuk. Míg az egyházi
zsinatok tiltják, hogy világiak az egyházakba temetkezzenek,3 addig a szász törvény megparancsolja,
hogy a szász keresztények halottaikat a Ťczinteremť-be vigyék. Világosan
látható a magyar és szász törvény között a hasonlóság.
║75. |
XXV. De negligencia fidelíum cadaverum.
Si quis dominicum diem non servaverit et dies
festos non feriaverit aut quatuor tempora et vigilias non ieiunaverit,
aut mortuos suos ad ecclesiam non sepellierit, XII dies in pane et aqua
peniteat in cippo. Si dominus servi sui corpus, aut villicus pauperis hospitis
vel villani ad ecclesiam non detulerit, tantumdem peniteat.1
V. ö. De observacione dominici diei.
S. Steph. I. 8.9.
De observacione IIII-or temporum.
S. Steph. I. 10.
ŤJubemus, ut corpora christianorum Saxanorum ad cimiteria
ecclesiae deferantur.ť
Capit. de partibus Saxoniae c. 22. (M. G. Ll. T. V. p.
43.)
XXVI.
fejezet.
A vasárnapi munkaszünet
nemcsak a keresztényeket, hanem a zsidókat is kötelezte. Itt a szabolcsi zsinat
kimondja, hogy ha valaki zsidót vasárnap vagy más nagyobb ünnepen dolgozni lát,
hogy meg ne botránykozzék a kereszténység, a zsidó veszítse el szerszámait, a
melyekkel dolgozott.
XXVI. De laboribus iudeorum in festivitatibus.
Si in die dominico aut aliis maioribus festivitatibus iudeum laborantem aliquis invenerit,
ne scandalizetur christianitas, cum quibus insturmentis laboraverit, illa
amittat.2
Si quis aliis instrumentis, (sc. die dominica
laboraverit) tollantur instrumenta.
S. Steph. I. 8.
XXVIII. fejezet.
A középkori perbeli bizonyításnál jelentékeny
szerepet játszott az istenitélet. Ez lehetett perdöntő párbaj, forró- vagy
hidegvíz vagy tüzesvas-próba. U. i. a középkor azt hitte, hogy az isteni
igazságosság nem engedheti, hogy valaki ártatlanul bünhődjék s épen azért az
Isten ilyen kézzelfoghatólag is kinyilvánítja a vádlott ártatlanságát, vagy
bűnös voltát.
Bár az egyház nem helyeselte, mégis
nagyon elterjedt, úgy, hogy szabályozni kel-
lett. A magyar törvény is elrendeli,
hogy leg║76.alább három alkalmas tanú legyen
jelen, a kik az ártatlanok ártatlanságát és a bűnösök vétkességét igazolják.
Hasonló intézkedést
találunk a frank capitularékban is. Ha keresztény keresztény ellen tanúskodik,
a szentek ereklyéi fölött alkalmas tanúkkal vagy eskü által, vagy pedig tüzes
vaspróbával tisztázza magát a vádlott.
XXVIII. De testibus iudicii ferri vel aque.
Quociensscunque vel aqua vel ferro iudicium factum
fuerit, intersint ibi tres ydonei testes iureiurando probati, qui et
innocentis innocenciam, et e contra culpabilis culpam perhibeant.
Presbiter de ferro duas pensas et de aqua unam pensam
accipiat.1
Ť
Si vero contra Christianum, Christianus, si necesse
fuerit, cum idoneis testibus super sanctorum pignora per sacramentum aut
cum ferro ignito se exoniet.
Capit. de Judaeis c. 6. (Bor. T. I. p. 259.)
Látjuk tehát, hogy tárgyi
rokonság van a két törvény között.
XXIX.
fejezet.
Az egyház canonjai
szerint misézni csak fölszentelt helyen lehet. Kivételt ez alól csak az utazás
esetére adnak. Ezt olvassuk a frank capitularékban s a 888-iki mainzi zsinat határozataiban.
Hasonlóképpen intézkedik
a szabolcsi zsinat is. A pap misézzék az egyházon kívül, kivéve, ha utazik és
comese se kényszerítse őt erre. Ha comesétől kényszerítve megteszi, rendjét
hagyja el és a ki őt kényszerítette, 55 pensát fizessen.
Látjuk tehát, hogy a két
törvény intézkedései azonosak.
XXIX. De celebracione misse extra ecclesiam.
Nullus presbiter missam audeat celebrare extra
ecclesiam, nisi forte itineris causa
necessitas cogat eum. Si vero a comite suo coactus fuerit, ab ordine
cessabit et qui eum ad ║77. hoc
coegit, LV pensas solvat. In itinere vero dierum divinum officium celebrari liceat in
tentorio.2
Nullus sacerdos, nisi in locis Deo dicatis, vel in
itinere positus in tabernaculis et
mensis lapideis ab episcopo consecratis, missas celebrare praesumat. Quod
si praesumpserit, gradus sui periculo subiacebit.
Karoli. M. capitul, primum a. 769. c. 14. (Bor. T. I.
p. 46.)
Ubi missarum sollemnia peragi liceat.
Missarum sollemnia non ubique, sed in locis ab
episcopo consecratis, vel ubi permiserit, celebranda esse censemus.1
In itinere vero positis, si
ecclesia defuerit, sub divo, seu in tentoriis, si tabula altaris
consecrata, ceteraque ministeria sacra ad id officium pertinentia adsunt,
Missarum sollemnia celebrari permittimus.
Conc. Mogunt. a. 888. c. IX. (Mansi. T. XVIII. col.
67.)
XXXII.
fejezet.
A nemzet erkölcsi
fölfogása szigorúbb lett. Már Szent István megtiltotta, hogy valamely katona
más leányát nőül rabolja el szüleinek akarata ellenére; ha mégis megteszi, adja
vissza a leányt szüleinek, még akkor is, ha erőszak esett rajta; a katona pedig
tíz tinót fizessen.
Szent László már sokkal
szigorúbban bünteti a női becsület meggyalázását. Ha valaki az egyik faluból a
másikba menő leányon erőszakot követ el, úgy bünhödjék, mint a ki gyilkolt.
A longobard törvények is
rendelkeznek ebben az ügyben s a büntetés is megfelel a magyar törvénynek.
Ugyanis ha valaki útközben valamely szabad asszonyon vagy leányon erőszakot
követ el, 900 solidust fizessen; ennyit fizet az is, a ki titokban valamely
bárót, szabadot vagy szolgát öl meg.2
Látjuk tehát, hogy tárgyi
rokonság van a két törvény között.
XXXII. De illata violencia virginis vel mulieris.
Si quis vel virgini vel mulieri de villa in villam
eunti vim intulerit, ║78. quantum de homicidio, tantumdem peniteat.3
Si quis mulieri liberae aut puellae in via se
anteposuerit, aut aliquam iniuriam intulerit, DCCCC solidis componat, medietatem regi et medietatem
cui ipsa iniuria illata fuerit, aut ad quem mundium de ea pertinuerit.
Edictus Rothari c. XXXVI. (M. G. Ll. T. IV. p. 17.)
XXXIV.
fejezet.
Már Szent Isván
intézkedett a boszorkányok ellen, a kiknek létezésében hitt. (I. 34.) Szent
László elfogadta Szent István törvényét, de már szabad nőkkel állítja egy sorba
a boszorkányokat. Ha ilyenek találkoznak, vezessék a püspökhöz, a ki itéljen
fölöttük, a mint jónak látszik.
A frank capitularék is
intézkednek róluk. Ha ilyen örömleányt valakinél megtalálnak, vezesse az a
vásárra; ha pedig nem teszi, vele együtt ugyanazon a helyen verjék meg.
XXXIV. De satisfaccione meretricum vel strigarum.
Meretrices et strige secundum quod episcopo iuste
visum fuerit, ita diiudicentur.1
V. ö. De strigis. S. Steph. I. 34.
Ť
de
meretricibus volumus, ut apud quemcumque
inventae fuerint, ab eis portentur usque ad mercatum, ubi ipsae flagellandae
sunt, vel, si noluerit, volumus ut simul cum illa in eodem loco vapuletur.
Capitul. de disciplina palatii Aquisgranensis. circa
820. c. 3. (Bor. T. I. p. 298.)2
Látjuk tehát, hogy
részben gondolati rokonság van a két törvény között.
XXXVIII.
fejezet.
A Szent István óta eltelt
viharos félszázadot a kereszténység diadalmasan élte át. Már nem idegen többé
az országban; a nemzet tagjai benne születnek s benne nevelkednek s már magyar
szentjei is vannak az ifjú magyar kereszténységnek.
Az egyházi szervezet
teljes befejezést nyer. A zsinat a magyar egyház ünnepnapjait is összeírja,
felölelvén az egyetemes egyház szokásos ünnepnapjait és a magyar szentekét.
║79. |
Külföldön ugyanazokat a
napokat ünneplik meg, mint nálunk s csak a nemzeti szenteknél találunk eltérést,
a mi nagyon természetes is.
XXXVIII. De sanctorum veneracione festivitatum.
Iste vero festivitates feriande sunt per annum: Nativitas
domini, sancti Stephani prothomartiris, sancti Johannis evangeliste,
sanctorum Innocentum, Circumcisio domini, Epiphania cum vigilia, Purificacio,
sancte Marie, in Pascha quatuor dies, sancti Georgii martiris, Philippi
et Jacobi cum vigilia, Invencio sancte crucis, Ascensio domini, in Penthecosten
IIII dies, sancti Johannis Baptiste, Petri et Pauli una die, sancti
Jacobi apostoli, sancti Laurencii martiris, Assumcio sancte Marie,
sancti Stephani regis, Bartholomei apostoli, Nativitas sancte Marie, Exaltacio
sancte crucis, sancti Mathei apostoli, sancti Gerardi episcopi, sancti
Michaelis archangeli, Symonis et Jude apostolorum, Omnium Sanctorum, sancti
Henrici ducis, sancti Martini episcopi, sancti Andree apostoli, sancti
Nicolai episcopi, sancti Thome apostoli et unaqueque parochia suum patronum
et dedicacionem ecclesie celebret.1
De festivitatibus anni.
Natalis domini, sancti Stephani, sancti Johannis evangelistae, Innocentium,
Octava domini, Theophania, Purificatio sanctae Mariae, sanctum Pascha,
Ascensio domini
Pentecostes, sancti Johannis Baptistae, duodecim
Apostolorum, maxime tamen Petri et Pauli, Assumptio sanctae Mariae,
dedicatio basilicae sancti Michaelis archangeli, dedicatio cuiusque
oratorii seu cuiuslibet sancti in cuius honore eadem ecclesia fundata
est,
sancti Martini.
Ahytonis episcopi Basilensis capitul. c. 8. (Mansi T.
XIV. col. 395.)2
XXXIX.
fejezet.
Már
föntebb (I. 14.) megemlékeztünk a kalendás társulatokról, a melyen mindem
testvérnek meg kellett jelenni. Míg a szabolcsi ║80.zsinat
a világiakra kötelezővé teszi, hogy a
testvérek gyűlésein megjelenjenek, addig a szerzeteseknek és azok apátjainak
megtiltotta, hogy a világi testvérek lakomáin maradjanak, hanem az apát magához
vevén a testvérek ajándékát, vigye a kolostorba és ott oszsza szét a
testvéreknek.
Hinkmár rheimsi érsek
capitulai között olvassuk, hogy ha a papok a calendákon összejönnek az
istenitisztelet befejezése után, a szükséges megbeszélés után ne lakomázzanak,
mert ebből inkább kár, mintsem nyereség származik reájuk. Épen azért, a kik
akarják, vegyék a kenyeret és ki-ki az ő italát (singulos biberes), azonban a
harmadik pohár után távozzanak haza.
Látjuk tehát, hogy mind a
két törvény azonos czélt szolgál, t. i. hogy a papság a világiaknak - sokszor
nagyon is vidám - lakomáján ne vegyen részt.
Ha szóegyezés nincs is,
de a tárgyi rokonság el nem vitatható.
XXXIX. De abbatibus vel monachis in calendis sedentibus.
Abbates et monachi inter fratres kalendarum non
sedeant, sed abbas oblaciones fratrum in claustrum recipiat et secundum regulam
fratribus administret.1
Ut quando presbyteri per Kalendas simul convenerint,
post peractum divinum mysterium et necessariam collationem, non quasi ad
prandium ibi ad tabulam resideant, et per tales inconvenientes pastellos se
invicem gravent, quia inhonestum est et onerosum.
Et ideo peractis omnibus, qui voluerint, panem cum
charitate et gratiarum actione in domo confratris sui simul cum fratribus suis
frangant, et singulos biberes accipiant, maxime autem ultra tertiam vicem
poculum ibi non contingant, et ad ecclesias suas redeant.
Hincmari Rhemensis capit. c. XV. (Mansi. T. XV. col.
478.)
XLII. fejezet.
A birói idézés pecséttel
történt. Ha valaki a király pecsétje által idéztetve meg nem jelenik, adjon
számot és öt pensát fizessen és a hányszor ezt teszi, annyiszor fizessen öt
pensát.
║81. |
Ha pedig a biró idézésre
nem jelenik meg, 100 aprópénzt fizessen.
Az alemann törvények
hasonlóan büntetik azt, a ki a herczeg pecsétjét vagy a parancsát megveti. Ha
ezt megteszi, 12 solidust fizessen.
XLII. De spretu sigilli regis vel iudicis.
Si quis autem regis sigillum super aliquem proiciens,
et ipse in curiam venire neglexerit, racionem perdat et quinque pensas
persolvat, et quocienscumque renovaverit, tociens quinque pensas solvat. Si
vero iudicis sigillum proiciens non venerit, centum nummos solvat.1
De eo, qui sigillum aut mandatum ducis neglexerit.
1. Si quis sigillum ducis neglexerit aut mandatum vel
signum qualecumque mandaverit, 12 solidis sit culpabilis;
2. Si autem sigillum comitis neglexerit vel mandatum, cum
6 solidis componat.
Lex Alamannorum Karolina c. XXVIII. (M. G. Ll. T. III.
p. 139.)
Látjuk tehát, hogy
gondolati rokonság van a két törvény között.
║82. |
SZENT LÁSZLÓ MÁSODIK TÖRVÉNYKÖNYVE.
I. =
S. Lad. III. 1.; S. Steph. II. 7.; S. Lad. III. 4.
II. = S. Steph. II. 6.; S. Lad. II. 10,
12, 14.
III. = S. Lad. III. 9.
V. = S. Steph. I. 25.; S. Lad. III. 29.
VI. = S. Lad. II. 1, 2.; S. Steph. I. 14.
VII. = S.
Lad. III. 11.
VIII. = S.
Steph. I. 14, 15, 16; II. 4, 12.
X. = S. Steph. II. 6.; S. Lad. II. 12, 14.
XI. = S. Steph. I. 35.; S. Lad. II. 8.; S.
Steph. I. 28.; II. 3.
XII. =
S. Lad. III. 4.; S. Steph. II. 6, 7.; S. Lad. II. 14.
XIV. = S.
Steph. II. 6, 7.; S. Lad. II. 1, 2, 12.; III. 8.
SZENT LÁSZLÓ HARMADIK TÖRVÉNYKÖNYVE.
I. = S. Lad. II. 1, 4.
IV. =
S. Steph. II. 17.; S. Lad. II. 1, 2, 12.; III. 17.
VI. = S. Steph. I. 31.
VIII. = S.
Steph. II. 6.; S. Lad. II. 2.
IX. =
S. Lad. II. 3.
XI. =
S. Lad. II. 7.
XIII. = S.
Lad. III. 20.
XIV. = S.
Lad. III. 28.
XV. = S.
Lad I. 42.
XVI.
= S. Lad III. 19, 25, 26.
XVII.
= S. Steph. II. 6, 7.; S. Lad. III. 8.
XIX.
= S. Lad. III. 16.
XX. =
S. Lad. III. 13, 14.
XXI.
= S. Lad. III. 2.
XXVI. =
S. Lad. I. 42.
XXVIII. = S.
Lad. III. 14, 20.
XXIX.
= S. Steph. I. 25.; S. Lad. II. 5.
║83. |
KÁLMÁN KIRÁLY TÖRVÉNYEI.
Míg Szent László Szent
István törvénykönyveinek alapján az előző törvényhozást kiegészítette, az
általánosat részletekben is alkalmazta, addig Kálmán kora változott
viszonyaihoz képest Ťtovábbépítőť újító.
Kálmán
reformtörekvéseivel szemben nem hiányoztak az ellenzők sem, a kik azt
mondogatták, hogy ez a Ťtursoliť gyűlés fölösleges s inkább az elődök régi
határozataihoz kell ragaszkodni.
De Kálmán lelkét nem
rettenté el az ellenmondás, kitüzött czélját határozottan követé; Ťösszehíván
tehát az ország főembereit, az egész senatus tanácsával átvizsgálta a szent
emlékű István király törvényét, a melyből - ha a dolgot jól megvizsgálod -
semmit sem vett el, sőt még gazdagította, nem mint alapító, hanem mint továbbépítő,
hogy a zsenge növény hasznos öntözés által az igazságosság gyarapodását
nyerjeť.
Érdekes jelenséget
látunk, ha Szent István és Kálmán törvényeinek a bevezetését összevetjük. Míg
első királyunk a Ťrégi és az új uralkodókat utánozzať, addig Kálmán már nyiltan
vallja, hogy magyar alapokon épít tovább, a melyeket Szent István vetett meg,
mellőzvén elődjének, Szent Lászlónak törvényeit.
Kálmán törvényei Alberik
nevű pap compilatiójában maradtak reánk. Két könyvre osztható: az első, a
tarczali gyűlés, 84 pontot foglal magában, míg a második a zsidókról intézkedik
hét fejezetben. Tárgyalásom folyamán itt is fejezetről-fejezetre haladok, de
csak azokkal a pontokkal foglalkozom, a melyek az előző magyar vagy külföldi
törvényekkel rokonságban állanak.
Kálmán törvényében is az
első hely az egyházat illeti meg: ŤTetszett a királynak és az egész
gyűlésnek, hogy azok a birtokok, a melyeket Szent István adományozott a
monostoroknak és az egyházaknak, tovább is azoké maradjanakť. (I. 1.)
Mivel
olyan nagy kiváltságokkal ruházzák föl királyaink az egyházat, gondot is fordítanak
arra, hogy méltó tagjai legyenek. A hazaiaknál az ellenőrzés könnyű; azonban
az idegenektől meg║84.kívánják, mint
már Szent László is ren-
delte,1
hogy püspökük ajánlólevelével jöjjenek. Ha pedig már fölvétettek az országba,
de valami rossz hír jár felőlük, vagy tisztázzák magukat, vagy pedig távozzanak
az országból. (I. 3.) Az egyházi rend már Szent István törvényei szerint
élvezte a Ťprivilegium foriť-t.2
Ezt megerősítette Szent László3 s
utána Kálmán is kimondja, hogy püspökök és ispánok káplánjait az érsek vagy a
püspök idézheti meg. (I. 5.)
A külföldön is teljesen
élvezte az egyházi rend ezt a kiváltságot. A frank capitularék is átvették,
kimondván, hogy a püspökök biráskodjanak az ő parochiájukban. Ha pedig valamely
egyházi személy nem engedelmeskedik a püspökének, jöjjenek az érsekhez, a ki az
ő suffraganeusaival itéljen az ügyben.4
Látjuk, hogy teljesen kizárja a világi elemet az egyház a saját
törvénykezésében.
Episcoporum et comitum capellani vel reliquorum per
sigillum episcopi vel archiepiscopi ad causandum cogantur.5
Ť
si clerici inter se negotium aliquod habuerint, a
suo episcopo dicudicentur, non a secularibus.
Admonitio generalis a. 789. c. 28. (Bor. T. I. p. 56.)
Ha a clericus laicussal
pereskedik, akkor a laicust a világi biró idézze meg; ha pedig a világi pörli a
clericust, a püspök vagy az érsek hívja a törvény elé s mindegyiket a saját
birája itélje meg. (I. 6.)
A frank capitularék
szerint ilyen esetekben a püspök és a comes vegyes bizottságot alkotnak s
itélnek az igazság szerint.
Si clericus cum laicis causam habet, per sigillum iudicis laicus cogatur. Si vero laicus
habet causam cum clerico, per sigillum episcopi vel archipresbiteri clericus
cogatur, ab eisque cum iudice suo examinentur.6
Ť
Et si forte inter clericum et laicum fuerit orta
altercatio, episcopus et comes simul conveniant et unanimiter inter eos
causam diffiniant secundum rectitudinem.
Syn. Francofurt. a. 794. c. 30. (Bor. T. I. p. 77.)
Ilyen
vegyes itélőtestületet rendel el Kálmán is. Mivel a mi népünket gyakran az út
fáradalma és a nyomorúság sujtja s a királyi udvarba bármely ügyért nem jöhet,
elrendeljük tehát, hogy évenkint kétszer - Fülöp és Jakab apostolok (május 1.)
napján és
║85. |
őszszel Szent Mihály nyolczadán
(október 6.) - minden püspökségben zsinatot tartsanak, a melyen mind az
ispánok, mind pedig egyéb méltóságok az püspökükhöz jöjjenek, a mely zsinaton
ha valaki - még ha pecséttel nem is idézték meg - meg nem jelenik, mint
vádlottat itéljék el. (I. 2.)
Ezen zsinat elé tartoznak
az ispánok (I. 7.), míg a frank capitularék szerint két comes között a király
itéljen.1
Ezen zsinat elé tartoznak
az apátok is (I. 8.), szintúgy a királynak vagy a herczegnek előkelőbb tisztjei
(I. 9.), valamint a birák (I. 10.) is. Ha pedig valamely gőgös biró a zsinaton
meg nem jelenik, a vád szerint itéljék el.
Ha ispán másik ispánnal
perlekedik, vagy itt találjon ítéletet, vagy pedig a szomszéd ispán döntsön
közöttük. (I. 13.)
Az ispán biráskodása
kiterjed a király és a herczeg előkelőbb tisztjeire; ha azok a biró elé menni
nem akarnak, ilyenkor a megyei ispán a biróval együtt hozzon végzést. (I. 11.)
Hasonló biróság illeti meg a királynak előkelőbb tisztjét, ha a herczeg
birtokán van, vagy pedig fordítva; a kisebbek csak a biró forumához fordulhatnak.
(I. 12.)
Az egyházi rend külön
törvénykezési jogát ismételten megerősíti. (I. 14.) ŤVilági biró ne merészelje
pecsétjét clericusra küldeni.ť A külföldön is megtaláljuk ezt a törvény s
Kálmán Szent István határozatát a külföldön virágzó példa hatása alatt újra
megerősíti.2
Nullus presumat
secularis iudex sigillum clerico dare.3
Ut cuiuslibet ordinis clericos laici non iudicent.
Conc. Roman. a. 1059. c. X. (Mansi. T. XIX. col. 898.)
Az igazságszolgáltatással
kapcsolatban gondja van Kálmánnak arra is, hogy a biró igazságosan itéljen; ha
a biró ez ellen vét, számadás végett jelenjék meg a királyi udvarban, ha
pecséttel idézik; de pecsét nélkül is a püspöki zsinaton. (I. 23.) Az
igazságtalan ítélet ellen számos törvény intézkedik s az elv általánosságánál
fogva a magyar törvény itt is érintkezik a külföldiekkel.
║86. |
Iudex iniuste causas discuciens ad curiam regis cum
sigillo cogatur, sed sine sigillo ad synodum.1
Priore itaque loco statuimus, ut si iudex acceperit
pecuniam, quatenus adversum caput innocens contra leges et iuris publici cauta
iudicaret, capite puniatur.
Edictum Theodorici c. 1. (M. G. Ll. T. V. p. 152.)
Az egyház mindenütt
élvezte a dézsmát. Nálunk is már
Szent István elrendelte, hogy mindenki fizesse a tizedet.2 A szabolcsi zsinat már sokkal
részletesebben foglalkozott ezzel a kérdéssel. Elrendelték, hogy az apátok is
adjanak tizedet az ő szabadjaik után;3
a dézsmát pedig a püspök kapja.4
Míg Szent István és Szent
László alatt leginkább termények után szedték a dézsmát,5 addig Kálmán a zsidóság nagyobb mérvű
beköltözése révén támadt kereskedelemből befolyó adó és vám után is dézsmát
rendel az egyház számára.
Ha nem is teljesen
azonos, de nagyon hasonló rendelkezést találunk a szászok törvényében. Nagy
Károly ugyanis a szászoknak adott törvényekben elrendeli, hogy nemcsak a
termények, hanem a királyi fiscushoz befolyt pénzbüntetések után is tizedet
kapjon az egyház.
De tributis autem et vectigalibus sicut comitibus terciam partem dare decrevimus, ita decimam
quoque episcopis censemus, quia cum tam novi, quam veteris testamenti
pagina decimas dandas esse proclamet, incautum et inconsultum est, si instituta
sanctorum presumamus infringere, que summa pocius devocione debemus adimplere.6
Et hoc Christo propitio placuit, ut undecumque
census aliquid ad fiscum pervenerit, sive in frido, sive in qualecunque
banno et in anni redhibitione ad regem pertinente, decima pars ecclesiis et
sacerdotibus reddatur.
Capit. de partibus Saxoniae c. 16. (M. G. Ll. T. V. p.
40.)
A tizedet fizetik a
papok, apátok és bármilyen méltóságú ember is az ő földje vagy szőlője után.
(I. 66.) Ebben a fejezetben Kálmán Szent László rendelkezését követte, a ki a
szabolcsi zsinaton elrendelte, hogy az apátok az ő szabadjaik után tizedet
adjanak a püspöknek.
║87. |
Presbiteri et abbates seu cuiuslibet persona
dignitatis, ecclesie decimacionem persolvant, in cuius territorio
agriculturam exercent aut vindemiant.1
Abbates de
liberis suis dent decimacionem episcopis.
S. Lad. I. 27.
Kálmán figyelmét a
bizonyítási eljárás sem kerülte ki. A tanúskodás előtt mindenkinek meg
kellett gyónni. (I. 27.) Ha pedig hamisan tanúskodott, keresztformájú bélyeget
sütöttek az arczára, hogy tanúskodását többé el ne fogadják. (I. 83.)
A hamis tanúskodás
bűntette gyakran szerepel a külföldi törvényekben is. Megegyeznek mindnyájan
abban, hogy a hamis tanúskodó többé sem mint tanú, sem mint vádló nem
szerepelhetett.
Nullus audeat perhibere testimonium, nisi confessus
peccata. Cuiuscumque testimonium falsum inveniatur, eius testimonium amplius
non recipiatur.2
De falsis testibus ut non recipiantur.
Capitul. missorum a. 803. c. 21. (Bor. T. I. p. 116.)
Falsa persona non habeat potestatem accusandi. Et si
in primo crimine victa fuerit falsum dixisse testimonium, in secundo non habeat
potestatem dicendi.
Liber Papiensis legum Karoli Magni. c. 138. (M. G. Ll.
T. IV. p. 512.)
A középkor gazdasági
életében az ember, nem pedig a föld alkotta a birtokot. Épen azért tiltják a
törvények, hogy valaki mást várnépét vagy rabszolgáját elidegenítse. Kálmán is
átvette ezt az intézkedést, hogy a ki a szökevény várnépet a király
engedelme nélkül visszatartja, mint a törvény megszegője bünhődjék. (I. 39.)
Omnibus interdicimus tenere quemquam de civilibus ad
fugam facientem absque regis licencia; at si quis tenuerit, quasi legis
fracturam emendet.3
Quisquis servum sive colonum alienum sciens fugitivum
susceperit aut occultaverit, ipsum domino cum mercedibus et peculio eius et
eiusdem meriti alterum reddat.
Edictum Theodorici. c. 84. (M. G. Ll. T. V. p. 161.)
║88. |
Ha pedig valaki a király
engedélye nélkül kóbor rabszolgát tart magánál, 55 pensát fizessen.
Quicumque absque regis licencia vagum tenuerit, LV pensas solvat; et si aput dominum quitquid sit
furatus, dominus a crimine iudicio purgetur. Et qui fideiussor eius fuerat,
illum ostendat, idemque si inculpatus fuerat, eandem legem persolvat, quam
retentor eius; et si non habet, propriam libertatem amittat.1
Quicunque fugitivum servum in domum vel in
agrum inscio domino eius suscepit, eum cum alio pari vel viginti solidis
reddat.
Cod. Just. Lib. VI. Tit. I. c. 4. (1554-iki lyoni
kiadás, II. k. 571.l.)
Kálmán a püspökök
biráskodását a gyilkosokra is kiterjesztette. Ha valamely gyilkost a
comesnél vagy bárki másnál találnak meg, a püspök követe által a vezeklésre
kérje ki; ha az ispán nem akarja kiadni, akkor bünhödjék úgy, mint a gyilkos.
Az apagyilkosok és a többiek is vezekeljenek.
A frank capitularék is
tiltják a comeseknek, hogy tolvajokat és rablókat rejtegessenek; az
apagyilkosokat illetőleg a comesek segítsék a püspököt, hogy méltó vezeklést
róhassanak ki reájuk.
Si quis homicida aput comitem vel quemlibet
inveniatur, per nuncium episcopi ad penitenciam queratur, quem si mittere
rennuerit, eadem cum homicida sentencia feriatur. Parricidia et cetera, que
pretitulavimus homicidia, episcoporum censure vacare decrevimus, qui iuxta
qualitatem facinorum et personarum, prout ipsis visum fuerit, canonice
huiusmodi deliberentur, simplicia vero huiusmodi homicidia ab archydiacono et
iudice seculari iudicentur, de quibus et ipsi nonam et decimam partem inter se
disperciant.2
Ut comites et centenarii ad omnem iustitiam faciendum
compellent... fures latronesque
nulla adulatione vel praemium, nulloque sub
tegimine celare audeant.
Capitul. missorum generale a. 802. c. 25. (Bor.T. I.
p. 96.)
Quia sunt in pleris locis parricidae et ceteri
homicidae vel reliquis capitalibus implicati, qui penitentiam agere contemnunt,
qui utique rei publicae utilitatibus inutiles sint; super quibus necesse est,
ut vestra celsitudo comitibus praecipiat, quatenus episcopis adiutorium ferant,
ut eos canonicae penitentiae subdere valeant.
║89. |
Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio circa a.
820. c. 6. (Bor. T. I. p. 367.)
Első törvénykönyveink
gyakran foglalkoznak a lopással. Szent István szigorú intézkedéssekkel
akarta megbüntetni,1 a
melyeket Szent László még inkább fokozott.2
Kálmán enyhíti az elődök drákói szigorát; már nem halál, hanem megvakítás a
tolvaj büntetése s mint tolvajt büntessék azt, a ki négylábú állatot vagy húsz
dénár értékű ruhát lop, míg Szent Lászlónál tíz dénár elidegenítése elég volt
arra, hogy mint tolvaj bünhödjék.3
Érdekes Kálmán
fölfogásának egyezése e pontban a merseburgi vezeklőkönyvvel, a mely szerint
nagy lopást az követ el, a ki négylábú állatot vezet el.
Si quis furatus quadrupes animal vel precium eius, aut
vestimentum precii XX denariorum furetur, ut fur iudicetur.4
Si quis furtum capitale fecerit, ides quadrupedia vel
domum effuderit, aut quodlibet meliorem praesidium furaverit; V. ann., et si
a minoribus furaverit, III. ann. poen.
Poenitentiale Merseburgense c. VII. (Wass. 392. l.)
Már Szent István5 és Szent László6 rendelkezett a boszorkányokról. Hisznek
bennük, mint népük s épen azért büntetik is őket. Csak Kálmán emelkedett föl
arra a szellemi magaslatra, a melyen már a VII. VIII. századi longobárd és
frank törvények kimondották, hogy csak az Ťördögtől megszállottť hiheti, hogy
valamely férfi vagy nő striga.7
De strigis vero, que non sunt, ne ulla questio fiat.8
Nullus praesumat aldiam alienam, aut ancillam quasi
strigam, quam vulgus dicit, aut mascam occidere: quod christianis mentibus nullatenus
est credendum, nec possille est, ut mulier hominem vivum intrinsecus possit
comedere.
Edictus Rothari c. 376. (M. G. Ll. T. IV. p. 87)
║90. |
A gyermekgyilkos
asszonyok büntetését a főesperesre bízza. Egyházilag büntették a külföldön
is az ilyen asszonyokat. A kereszténység első századaiban életfogytiglan
tartózkodniok kellett a templomptól. Ezt a szigorú vezeklést a 314-iki ancorai
zsinat tíz évre szállította le.
Mulieres partum suum necantes archidiacono oblate penitenciam agant.1
De mulieribus, quae fornicantur et partus suos
necant, vel quae agunt secum, ut utero conceptos excutiant, antiqua quidem
definitio usque ad exitum vitae eas ab ecclesia removet. Humanius autem nunc
definimus, ut eis decem annorum tempus secundum praefixos gradus poenitentiae
largiantur.
Conc. Ancyranum a. 314. c. XX. (Mansi. T. II. col.
526.)
A nőrablást már
Szent István az egyházi canonoknak megfelelően tiltotta.2 A rabló adja vissza a leányt szüleinek,
még akkor is, ha erőszakot követett el rajta. Ez megfelelt az egyház
fölfogásának, a mely a rablót úgy sujtotta, hogy nőtlenül kellett egész életét
leélnie. Kálmán ezt a bűnügyet is az egyházi hatóság elé utasítja, a mely úgy
intézkedett, a mint a zsinatok rendelték.
Raptus mulierum episcopus, seu archidiaconus diiudicet.3
Quicumque vero deinceps rapere virgines vel viduas
praesumpserit, secundum synodalem beati Gregorii definitionem ipsi et eorum
complices anathematizentur et raptores sine spe coniugii perpetuo maneant.
Conc. Meld. a. 854. c. 66. (Mansi. T. XIV. col. 834.)
A strigákon kívűl a
bűbájosok vagy rontó asszonyok állottak mesés hírben. Szent István
törvénye ezeket a sértett fél kezébe adta.4
Kálmán már sokkal
méltányosabb. Általában már nála érvényesül az a gondolat, hogy a bűn nemcsak
egyest, hanem az egészet, az államot is sérti. Épen azért ebben az esetben sem
ad helyet az egyéni boszúnak, hanem, mint a 850-iki páviai zsinat, egyházilag
bünteti őket.
║91. |
Malefici per nunccium archidiaconi et comitis inventi
iudicentur.1
Quia pestiferas adhuc stirpes et reliquas artis
magicae in tantum vigere ad nos perlatum est, ut quaedam maleficae inlicitum
amorem aliorum mentibus, aliis vero odium immittere dicantur, quaedam etiam ita
venenariae sunt, ut quosdam peremisse multo populi rumore deferantur, huiusmodi
diaboli ministras diligenti examinatione proditas sub acerrima penitentia
redigendas statuimus.
Synodus Papiensis a. 850. c. 23. (Bor. T. I. p. 23.)
és Synodus Regia Ticina a. 850. c. 25. (Mansi. T. XIV. col. 938.)
Ugyanezen egyházi hatóság
elé tartoznak a fajtalankodók is. Az egyházi canonok ezeket hét évi
vezekléssel sujtották. Valószinűleg ezt alkalmazták nálunk is a főesperesek az
ő itéleteikben.
Adulteri episcopo
vel archidyacono adducti, debitis penarum iudiciis deputentur.2
Si cuius uxor adultera fuerit, vel si ipse
adulterium commiserit, septem annorum poenitentia oportet eum perfectionem
consequi, secundum pristinos gradus.
Conc. Ancyr. a. 314. c. XIX. (Mansi. T. II. col. 526.)
Az egyháznak a világi
elemtől való függetlenségét már Szent István elismerte. Kimondta, hogy az
egyházak fölött csak a püspököknek van hatalmuk.3
Ezt a törvényt ismétli Kálmán, csakhogy negative: Sem ispán, sem valamely
katona ne merészeljen magának hatalmat tulajdonítani az egyház fölött. (I. 65.)
Az egyház pásztorainak
nálunk csak a második, vagy pedig özvegygyel vagy eltaszított nővel kötött
házasság volt tiltva. Ezt mondta ki a szabolcsi zsinat;4 erre támaszkodik még Kálmán is. (I.
67.)
Az elődök rendelkezését
követi a mise helyét illetőleg is.
Már a szabolcsi zsinat5 megparancsolta, hogy misét csak
fölszentelt helyen lehet mondani; ez alól kivételt csak az utazás esetére ║92.ad. Kálmán
teljesen átveszi
átveszi s hogy még világosabbá tegye,
hozzáteszi, hogy csak utazás közben szabad sátorban misézni, nem pedig a
vadászaton. (I. 68.)
A papság szigorú életét
megőrizendő, Kálmán elrendeli, hogy az egyháziak ne használjanak világi öltözeteket.
Hasonlóképpen rendelkezik
az 1090-iki amalfii zsinat is.
Látjuk tehát, hogy e
pontban rokonság van a két törvény között.
Nullus, qui in clero estimatur, vestibus utatur
laicalibus, utpote fisso pellicio vel tunica sparsa, manica gilva, rubra
stragula, vel viridi clamide, caliga seu cappa, calceo picto vel sericato,
camisia quoque et tunica et serico; non in pectore conserantur nodis vel
fibulis, sed amplexantur collum quasi.1
Utque omnia scandala omnesque occasiones laicis
subtrahantur, scissis vestibus clericos abuti ulterius prohibemus, et ne
pomposis induantur exuviis admonemus.
Conc. Melfit. a. 1090. c. XIII. (Mansi. XX. col. 724.)2
Ut vestes clericorum sint unius coloris et
calceamenta ordinata.
Conc. London. a. 1102. c. X. (Mansi T. XX. col. 1151.)
Az egyházi jócselekedetek
között fontos szerepet visz a bőjt. Már Szent István elrendelte a kántorbőjt megtartását.3 Az ő rendeletét megismételte Szent
László4 s utána Kálmán király:
hogy a kántorbőjtöt azokon a napokon tartsák, a melyeken eddig is szokásban
volt. (I. 71.)
A halottak testeit már
Szent László törvényei5
szerint - az egykorú egyházi fölfogás ellenére - a czinterembe kellett temetni.
Ugyanezt ismétli Kálmán
is. (I. 73.)
Sepulture christianorum non nisi in atriis ecclesiarum fiant.6
Si quis
mortuos suos ad ecclesiam non sepellierit, XII dies in pane et aqua peniteat in cippo.
S. Lad. I. 25.
Kálmán a zsidókról szóló
törvényében is a teljesen említetlenül hagyott Szent László intézkedését7 vette át: zsidó keresztény rabszolgát
nem tarthat a szolgálatában, sem nem adhatja, sem nem veheti őket. (I. 74.)
93. |
A földmíveléshez pogány
rabszolgákat használjanak. Látjuk tehát, hogy míg nálunk csak keresztény
rabszolgát nem tarthat a zsidó, addig Justinianus rendelete minden nemzetű és
felekezetű rabszolgákra kiterjed.1
Kálmán alatt már a rabszolgák
helyzete is javult. A nemzeti érdek vezérelte őt s épen azért nem engedte, hogy
magyar nyelvű, vagy ha idegen anyanyelvű is, de Magyarországon született
rabszolgát az ország határain túl adjanak el.
Hogy a rabszolga az
ország erejét növelje s az országon kívül el ne adhassák, azt már az alemann
törvények, majd pedig Aetelred angol királynak 1000 körül kiadott egyházi
törvényei is elrendelték.
Nemo servum in
genere Hungarorum, vel quemlibet in Hungaria natum alienigenam nec ancillam,
exceptis lingue alterius servis, qui ab aliis ducti sunt regionibus, nec aliud
animal preter boves masculos extra Hungariam vendere vel ducere audeat. Quod
si quis comitum infringeret, aut honore suo privetur, aut duas rerum suarum
partes amittat, tercia vero substancie porcio uxori atque heredibus suis
remaneat.2
De mancipiis, ne foris provincia vendantur.
Mancipia foris provincia nemo vendat, nec in paganos, nec in christianos, nisi iussio ducis
fuerit.
Lex Alamannorum Karolina c. XXXVII. (M. G. Ll. T. III.
p. 143.)
Ne quis vendatur extra patriam. Et prohibemus ne quis extra patriam vendatur: si quis
hoc praesumat, sit praeter bendictionem Dei et omnium sanctorum et praeter
omnem christianitatem, nisi poeniteat, et emendet, sicut episcopus suus
edocebit.
Leges ecclesiasticae Aetelredi regis Angliae circa a.
1012. c. V. (Mansi. T. XIX. col. 320.)
Az új társadalomban
jelentékeny szerepkör jutott az ispánoknak. Méltóságuknak megfelelő
dotátiojukról is gondoskodik Szent István,3
bár a törvénye ezt részletesen föl nem említi.
Kálmán alatt már
világosan látjuk, hogy a megyei jövedelemből a harmadot kapják. (Col. I. 25,
78.)
A frank capitularék
szerint nem a comes, hanem a királyi követ kapta a harmadot.4
***
║94. |
Kálmán az országában
tartózkodó zsidók részére külön törvényt is adott ki.1
Már az első könyvben is
(I. 74.) a szabolcsi zsinat nyomán tiltja, hogy zsidó keresztény rabszolgát
tartson; hanem a kinek van, az záros határidő alatt adja el, mert ellenkező
esetben elveszíti.
Úgy látszik, hogy a
föntebb említett időpont már letelt, mert Kálmán ebben a pontban már azt
mondja, hogy a ki az ő tiltó rendelkezését áthágja, a nála talált keresztény
rabszolgát veszítse el. (II. 1.)
A többi pontban a
kölcsönt és az adás-vevést szabályozza Kálmán törvénye.
Kisebb összegnél elég a
zálog és a tanúk bizonysága, míg ha három pensánál nagyobb a kölcsönzött
összeg, már levelet kellett a kölcsönzésről kiállítani, a melyen az összeg
nagysága és a tanúk neve legyen s azonfölül mind a két fél pecsételje meg.
Általában Kálmánnak mind
a két törvénykönyve oly kiváló szellemi képességet mutat, hogy az előzmények
után csodálkoznunk kell szabatosságán, mindenre kiterjedő figyelmén s
önállóságán.
Kortársai általában
magasztalták Kálmán szellemi tehetségét és az egyházi írásokban és canonokban
való kiváló jártasságát. Meg is látszik ez az egész törvénykönyvén; már nem az
ispánoknak, hanem a főespereseknek és a püspököknek jutott a legnagyobb föladat
az itélethozatalban épen írástudásuk révén.
Törvényeinek a hatása nem
is késett. Nemcsak e hazában élt hosszú ideig, hanem hatását még a szomszéd
nemzetek is megérezték2 s ha
Könyves neve s II. Orbán levele nem is bizonyítaná Kálmán szellemi nagyságát,
törvényei emelnék nevének a legszebb emléket.
║95. |
AZ ELSŐ ESZTERGOMI ZSINAT.
Míg Szent István és Szent
László törvénykönyvei az egyháziak és világiak közös tanácskozásának az eredményei,
addig az esztergomi zsinat már tisztán egyházi férfiak alkotása.
Kálmán uralkodása alatt
több egyházi és világi törvény keletkezett. Az egyháziak közé sorozzuk az első
és a második zsinatot, míg a világiak alatt az Alberik neve alatt szereplő
compilatiót és a zsidóknak adott törvényeket - mint második törvénykönyvet -
értjük.
Történetíróink az
esztergomi zsinat keletkezési idejére nézve megegyezni nem tudnak.
Két kéziratban maradt
ránk: 1. XII. sz-i Pray és 2. a bécsi császári könyvtárban őrzött XV. sz.-i codexben.
Ez utóbbiban a zsinati határozatok előtt ezt olvashatjuk: ŤIncipiunt capitula
de synodalibus decretis domini archiepiscopi Laurencii Strigoniensis
metropolitani et decem suffraganeorum suorumť.
E szerint a zsinat 1104
után keletkezett volna, mert ekkor lépett Lőrincz az érseki székbe. Azonban a
sokkal korábbi Pray codexben ez a jelzés nem található s a találgatásnak tág
teret nyújt. Nem is hiányoztak ezek: Péterffy 1114-re, Katona 1112-re tette.
Legújabban Pauler Gyula azon véleményének adott kifejezést, hogy a kérdéses
zsinat nem is Kálmán, hanem Szent László alatt, a szabolcsi zsinat előtt
keletkezett.1
Pauler
álláspontját azonban el nem fogadhatom. Az I. esztergomi zsinat 8-ik
fejezetében u. i. ezt olvassuk: Ťsi quis descriptas festivitates non feriaveritť,2 vagyis a ki az előírt ünnepeket nem
tartja meg, az így és így bünhödjék. Az ünnepeket pedig a szabolcsi zsinat
állapította meg,3 tehát
világos, hogy az I. esztergomi zsinatnak Szent László I. törvénykönyve után kellett
keletkeznie.
Az I.
esztergomi zsinat 26-ik fejezete azt mondja, hogy az istenszolgálatok és a
bőjtök rendjét azon könyv szerint tartsák meg, ║96. a melyet a zsi-
naton jóváhagytunk.1 Ezt a könyvet pedig a melyet
Batthyáni Ignácz kiadott2 a
Pray codex Seraphin nevével hozza kapcsolatba, a ki 1096-1104 között, tehát
Kálmán uralkodása alatt ült az esztergomi érseki székben.
Pauler a papok házasságát
említi érvül. A szabolcsi zsinat a papok első házasságát elismeri (I. 3.), csak
a bigamusok ellen hoz tiltó törvényeket. (I. 1.)
Az I. esztergomi zsinat
mind ezt elfogadja, azonban tovább megy. A míg egyrészt elismeri a papok első
törvényes házasságát (I. 31.), addig megkívánja, hogy a kik a diaconatust, vagy
presbyteratust nőtlen állapotban vették föl, ezután se nősüljenek meg. Látható
tehát az átmeneti állapot, a melyet azonban a szabolcsi zsinat még nem tüntet
föl.
Ha pedig a zsinat
forrásait vizsgáljuk, az 1095-iki piacenza-i3
és az 1100-iki poitiers-i4
zsinatok kétségtelen hatását látjuk. Mindezek az okok arra késztettek, hogy a zsinatot
Kálmán idejébe helyezzem.
I.
fejezet.
Már Szent István
törvényei (I. 4.) biztosították hazánkban az egyházi rend külön birói forumát.
Ezt mindenkor féltékeny gonddal őrizte az egyház s épen azért a zsinat
határozatai között első helyen mondja ki: Föl kell szólítani a királyt, hogy az
egyháziak ügyei a canonok szerint intéztessenek el.
Külföldön is hasonló volt
a helyzet. Az egyháziak peres ügyeit a zsinat tárgyalta, a hol a canonok
szerint hoztak itéletet.
Imprimis interpellandus est rex:
I. Ut cause clericorum vel ecclesiasticarum rerum canonice
finiantur.
Ť
ipse reus appareat (sc. clericus) in sancta synodo
et secundum canones iudicetur.ť
Pippini Italiae regis capitul. a. 800-810? c. 2. (Bor.
T. I. p. 208.)
Tárgyi egyezés van.
║97. |
II. fejezet.
A vasárnap megüléséről
Szent István (I. 9.) és Szent László (I. 11.) is ismételten intézkedtek. A
zsinat is foglalkozik vele s az egyháziaknak előírja, hogy a nagyobb
egyházakban az evangeliumra, a szent leczkére és a hitvallásra, míg a kisebbekben
a hitvallásra és az Úr imádságára oktassák a népet.
A külföldi törvényekben
hasonló rendelkezést találunk, bár nem tesznek különbséget nagyobb és kisebb
egyházak között.
II. Ut omni dominico die in maioribus ecclesiis evangelium
et epistola et fides exponantur populo, in minoribus vero ecclesiis fides
et oracio dominica.
Ut omnibus festis et diebus dominicis unusquisque
sacerdos euangelium Christi populo praedicet.
Capit. a sacerdotibus proposita. a. 802. c. 4. (Bor.
T. I. p. 106.
Ť
nunquam tamen desit diebus dominicis, aut
festivitatibus, qui verbum Dei praedicet, iuxta quod intelligere vulgus
possit.ť
Conc. Mogunt. a. 813. c. 25. (Mansi.T. XIV. col. 72.)
Ť
ut orationem dominicam, id est Pater noster et
Credo in Deum omnibus sibi subiectis insinuent et sibi reddi faciant tam
viros et feminas, quamque pueros.ť
Capit. de presbyteris admonendis. c. 3. (Bor. T. I. p.
238.)
III.
fejezet.
Az egyház, mint jó anya,
gyermekei lelki épülésére kiváló gondot fordít. Hogy a hivek a
tökéletesbülésben előbbre haladhassanak s bűneiktől megtisztuljanak, kimondja a
zsinati határozat, hogy a keresztény nép évenként husvétkor, pünkösdkor és
karácsonykor bűnbánatot tartson és megáldozzék; az egyháziak pedig minden
nagyobb ünnepen.
A 813-iki toursi zsinat
hasonlóképpen rendelkezik, a midőn előírja, hogy évenként legalább háromszor áldozzanak
a világiak.
║98. |
III.
Ut omnis populus in pascha et pentecosten et natale domini penitenciam agat et communicet. Clerici vero in
omnibus maioribus festis communicent.
Ťut laici ter saltem in anno communicent.ť
Conc. Turonem. a. 813. c. 50. (Mansi T. XIV. col. 91.)
Részben tárgyi egyezés
van.
VI.
fejezet.
Az egyházi rend előkelő
állását magasztos hivatásán kívül szellemi fensőbbségének köszönheti. Épen
azért féltékenyen őrködik az egyház, hogy tanulatlanokat föl ne szenteljenek;
ha pedig már fölvették a rendeket, tanuljanak, vagy pedig letétetnek.
Teljesen hasonló
intézkedést látunk a külföldön is.
VI.
Ut ydiote presbiteri non ordinentur;
qui vero ordinati sunt, discant aut deponantur.
Quod summopere studendum est, ut
docti
ad
sacerdotium provehantur.
Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio a. 829.
c. 5. (Bor. T. II. p. 30)
Quicunque autem a suo episcopo frequenter admonitus
de sua scientia ut discere curet, facere neglexerit, procul dubio et
ab officio removeatur et ecclesiam, quam tenet, amittat, quia
ignorantes legem Dei eam aliis annuntiare et praedicare non possunt.
Karoli Magni Capitul. I. a. 769. c. 16. (Bor. T. I. p.
46.)1
VII.
fejezet.
Királyaink
mindenkor szivükön viselték a kereszténység megszilárdítását. Bár már a pogány
lázadások elmultak, mégsem veszett ki egészen az ősi vallás. Épen ezért rendeli
el a zsinat, hogy a pogány szokásokból semmit se tartsanak meg; ha pedig valaki
a
║99. |
hatalmasok közül mégis megteszi,
tizenegy napig szigorúan vezekeljen, a gyengébbek pedig hét napig s azonfölül
verjék meg.
Hasonlú tárgyú Nagy
Károly intézkedése, a mely szerint a püspök a gróf támogatása mellett ügyeljen
föl a népre, hogy a pogányságot ne kövesse.
VII. Ut nullus aliquid de ritu gentilitatis observet; qui
vero fecerit, si de maioribus est, XL dies districte peniteat, si autem de
minoribus, VII dies cum plagis.1
Decrevimus, ut secundum canones unusquisque episcopus
in sua parochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante grafione, qui defensor
ecclesiae est, ut populus Dei paganias non faciat.
Karoli M. Capitul. I. a. 769. c. 6. (Bor. T. I. p.
45.)
VIII. fejezet.
VIII.
Si quis descriptas festivitates non
feriaverit, eadem lege iudicentur.2
Qui operatur in die dominico, VII. dies peniteat.
Poenitentiale Pseudo-Bedae c. XXIII. (Wass. p. 270.)
IX.
fejezet.
Már Szent István
intézkedett azok ellen, a kik megátalkodva, nem akarják bűneiket meggyónni. A
zsinat, hogy a hiveket a lelki haláltól megóvja, a kiközösítéssel rettenti
azokat, a kik a reájuk rótt bűnbánatnak eleget tenni nem akarnak. Ha pedig
ebben a gonoszságban halnak meg, pap el ne temesse az egyház czintermében.
Külföldön hasonlóan
átokkal sujtottak a megátalkodott bűnöst.
IX. Si
quis pro facinore commisso iniunctam penitenciam negligens, ab episcopo excommunicatus
in eadem perversitate obierit, in cimiterio ecclesie non sepeliatur, nec a
presbiteris.3
Si quis publicus divinae legis praevaricator, vel pro
manifestis criminibus erga ecclesiastica iusta et rationabilia iudicia
comtemptor repertus fuerit, vel inflatus ac tumidus monitis ecclesiasticis
ac sanctorum patrum constitutionibus contradictor vel subsannator comprobatus
fuerit, ║100. si
monitionibus episcopalibus obtemperare distulerit, anathematizetur.
Conc. Meld. a. 845. c. 13. (Mansi. T. XIV. col. 821.)
X. fejezet.1
X. Si
quis infirmatus presbiterum non vocaverit, nisi subitanea causa fuerit, eodem
modo fiat de eo; parentes vero eius aut uxor XL dierum penitencia
multentur. Si autem parentes non habuerit, villicus cum duobus senioribus
ville idem iudicium subeat.2
De his, qui sine confessione moriuntur.
Si quis tam
perdurato corde est, quod absit ab omni christiano, ut nolit confiteri sua
facinora secundum suasum presbiteri, hic sine omni divino officio et
elemosinis iaceat, quemadmodum infidelis. Si autem parentes et proximi
neglexerint vocare presbiteros et ita subiacet absque confessione morti,
ditetur orationibus ac consoletur elemosinis, sed parentes lavent
negligentiam ieiuniis, secundum arbitrium presbiterorum. Qui vero
subitanea periclitantur morte, cum omni ecclesiastico sepeliantur honore,
nam divina iudicia occulta nobis sunt et incognita.
S. Steph. I. 12.
XI. fejezet.
Bár a magyar egyházi
törvények a papok házasságát - a bigamusokon kívül - törvényesnek ismerik el,
mégis a püspöki székben csak nőtlen egyháznagyok ülhetnek. Ha törvényes
házasságban élő pap püspökségre lép elő, csak neje beleegyezésével teheti. A
magyar törvényben nincs kifejezve, hogy mihez adta a nő a beleegyezését, de a
dolog természete s a hasonló külföldi törvény meggyőz bennünket arról, hogy a
nő beleegyezése alapján a házasságot fölbontották s házasságon kívüli állapotba
jutottak az előbbi hitvestársak.
║101. |
A 692-ik évi trulloni
zsinat szintén foglalkozik ezzel a kérdéssel, de ott a férfi beleegyezése
kellett az elváláshoz, azonban a lényeg ugyanaz, t. i. hogy csak nőtlen papok
lehetnek püspökök.
XI. Ut
hi, qui ad episcopatum promovendi sunt, si matrimonio legitimo iuncti
sunt, nisi ex consensu uxorum, non assumantur.
Uxor eius, qui ad episcopalem dignitatem promovetur,
communi sui viri consensu prius separata, postquam in episcopum ordinatus est et consecratus, monasterium
ingrediatur procul ab episcopi habitatione exstructum et episcopi
providentia fruatur.
Conc.Trullan. a. 692. can. XLVIII. (Mansi. T. XI. col.
966.)
XII.
fejezet.
Bár az egyházak
jövedelmei a püspökök kezében folytak össze, mégsem rendelkezhettek azokkal
teljesen. Már Gelasius pápa elrendelte, hogy az egyház jövedelmeit négy részre
kell osztani s abból egy rész a püspöké, a második az egyháziaké, a harmadik a
szegényeké s a negyedik az egyház építkezésére fordítandó.
A magyar törvényben nem
találjuk ezt a részletes fölsorolást, hanem általánosságban mondja, hogy ha püspök
háromrészt az egyház javára fordított, akkor a negyedikkel szabadon rendelkezhetik.
XII. Episcopus,
si tres partes de acquisiciis ad utilitatem ecclesie fideliter contulisse
videtur, liceat ei agere de quarta, quod voluerit.
Ť
de reditu ecclesiraum
quadrifariam dividendo quarum (sc. partium) sit una pontificis, altera
clericorum, tertia pauperum, quarta fabricis applicanda.ť
Gelasii papae epistola ad
episcopos per Lucaniam. a. 494.
Jaffe: Regesta Pontificum
Romanorum nr. 636. T. I. p. 85.1
XVII. fejezet.
XVII. Ecclesia non
consecretur, si dos et terra prius non dantur.1
Ecclesiae
vero, quae aedificantur per singula loca, nullus episcopus audeat sine dote
ecclesiam sacrare.
║102. |
Capit.
e conciliorum canonibus collecta c. 3. (Bor. T. I. p. 232.)
Attamen
unusquisque episcopus meminerit, ut non prius dedicet ecclesiam, nisi antea
dotem basilicae et obsequium ipsius per donationem chartulae confirmatum accipiat.
Conc.
Wormat. a. 863. c. 3. (Mansi. T. XV. col. 869.)
Tárgyi
egyezés van a két törvény között.
XVIII. és
XXIII. fejezet.
XVIII. Nullus
presbiter sine titulo ordinetur.
Nullus haberetur in clero, qui non est adtitulatus
alicui ecclesie.
XXIII. Quicunque
ad titulum ordinatus est vel cum professione susceptus, non privetur ordine vel
honore, nisi super certis criminibus iudicio canonico: Sed neque ipse
recedere audeat, nisi forte ad maiorem promoveatur gradum, quod eciam
episcopus suus benigne debet consentire.2
Sanctorum canonum statutis consona scientes
decernimus, ut sine titulo facta ordinatio irrita habeatur, et in qua
quislibet titulatus est, in ea perpetuo perseveret.
Conc. Placent. a. 1095. c. XV. (Mansi. T. XX. col.
806.)3
XIX. és XXI. fejezet.
XIX. Nullus
clericus de alio episcopatu vel
provincia sine commendaticiis litteris suscipiatur.
XXI. Hospites
clerici, qui de alienis partibus venerunt, aut legitimos testes producant, aut
ad ferendam formatam redeant. Qui vero infamati sunt, omnino descedant, nec
redeant, nisi cum formata.4
ut presbyteri alterius parochiae sine litteris
commendaticiis non recipiantur.
Conc. Cabilon. II. a. 813. c. 40. (Mansi. T. XIV. col.
102.)
Ut presbyteri vel quilibet clerici in alterius
parochia sine formata non recipiantur, neque retineantur, nec etiam
minstrare sinantur.
Conc. Melden. a. 845. c. 50. (Mansi. T. XIV. col.
830.)
║103. |
XXII. fejezet.
XXII. Nullus
episcopus aut presbiter aut abbas missam celebrare audeat contra voluntatem
presbiteri ecclesie.
Ť
ut nullus presbyter in alterius parochia missam
cantare praesumat.ť
Capit. ecclesiastica a. 810-813? c. 9. (Bor. T. I. p.
178.)
Tárgyi egyezés van a két törvény között.
XXIV. fejezet.
Az egyház mindenkor
oltalmába vette a gyengéket. Éberen őrködött, hogy Krisztus nyáját a békesség,
a szeretet szelleme hassa át. A frank capitularék intik tehát a püspököket,
apátokat és apátnőket, hogy alárendeltjeik fölött ne uralkodjanak önkényes
hatalommal, hanem szeretettel s kegyességgel őrködjenek.
Hasonló czélt szolgál a
magyar törvény is. Hogy az igazságtalan elnyomástól megóvja az alsóbbrendű papságot,
módot nyújt neki, hogy sérelmében orvoslást találhasson, a midőn kimondja, hogy
elnyomott clericusa a püspöki zsinathoz föllebezhet.
XXIV. Si quis se oppressum existimat, liceat sibi concilium episcopale appellare.
Ut episcopi, abbates adque abbatissae, que ceteris
prelati sunt, cum summa veneratione hac diligentia subiectis sibi praeesse
studeat, non potentiva dominationem vel tyrannide sibi subiectos premant,
sed simplici dilectionem cum mansuetudinem et caritatem vel exemplis
bonorum operum commissa sibi grege sollicite custodiant.
Capitul. missorum generale a. 802. c. 11. (Bor. T. I.
p. 93.)1
XXV.
fejezet.
Már
Szent István (I. 4.) biztosította az egyháziaknak a privilegium fori-t, vagyis
a külön egyházi törvénykezést. Világi biró nem is idézhetett maga elé egyházi
férfiút. Hogy azonban önkényt se ║104. menjenek az
egyháziak világi
biróság elé, kimondja a zsinati
határozat, hogy ha valamely clericus vagy apát egyházi ügyekben, mellőzvén a
püspök itéletét, világi biróhoz fordul, veszítse el ügyét és vezekeljen.
A külföldi törvény még
szigorúbban intézkedik, mert az ilyen papot állása elvesztesével sujtja.
XXV. Si
quis vero clericorum aut abbatum in
causis ecclesiasticis relicto episcopali iudicio regalem curiam aut seculare
iudicium adierit, causam perdat aut penitencia emendet.
Ut nullus clericus ad iudicia laicorum publica non
conveniat
Qui relicto ecclesiastico iudicio publicis iudiciis se
purgare voluerit, etiamsi pro illo fuerit prolata sententia, locum suum
amittat.
Conc. Vernense. a. 755. c. 18. (Bor. T. I. p. 36.)
XXVII. fejezet.
XXVII. Vita
et virtus canonicorum secundum regulam ipsorum ab episcopo disponantur.1
In omnibus igitur, quantum humana permittit
fragilitas, decrevimus, ut canonici clerici canonice vivant, observantes
divinae scripturae doctrinam et documenta sanctorum patrum, et nihil sine
licentia episcopi sui vel magistri eorum composite agere praesumant in
unoquoque episcopatu.
Conc. Mogunt. a. 813. c. 9. (Mansi. T. XIV. col. 67.)
De clericorum vita sive
monachorum.
ŤProvidendum necesse est unicuique episcopo, qualiter
canonici vivere debeant, nec non et
monachi, ut secundum ordinem canonicum vel regularem vivere studeant.ť
Conc. Mogunt. a. 847. c. 13. (Bor. T. II. p. 1.)
║105. |
XXX. fejezet.
Az egyházi rend, hogy függetlenségét és méltóságát
megőrizze, tagjai közé csak szabadokat vett föl. Az egyházi törvények
megtiltják, hogy a püspök valamely szolgát pappá szenteljen, mielőtt szabaddá
nem lett.
Hasonlóan rendelkezik a magyar törvény. Szolgát nem
lehet pappá szentelni, csak ha ura teljes szabadságot ad neki.
XXX. Nullius
servus clericus ordinetur, nisi antea dominus eius plenam sibi dederit
libertatem.
Ť
ut nullum servum episcopus ordinare praesumat,
antequam perfecte ditetur ingenuitate, quia
non debet vilis persona fungi sacerdotii dignitate.
Conc. Tribur. a. 895. c. XXIX. (Mansi. T. XVIII. col.
146.)
Ut servi et colliberti, nisi libertate a dominis suis
concessa, clerici non fiant.
Similiter nullus servorum, vel collibertorum
amodo clericus fiat, nisi prius libertatem de dominis suis habuerit sub
idoneis testibus.
Conc. Bituricense a. 1031. c. IX. (Mansi. T. XIX. col.
504.)
XXXV. fejezet.
XXXV.
Nullus extra ecclesiam in tentorio
vel in aliqua domo missam celebrare aut audire audeat, nisi rex
aut episcopi et comites et abbates illi, qui tentorium aut aliquid
huiusmodi divino solummodo cultui preparatum habere possunt, et hoc
tantummodo, quando sunt in via.1
De celebracione misse extra ecclesiam.
Nullus presbiter missam audeat celebrare extra
ecclesiam, nisi forte itineris causa necessitas cogat eum
In itinere vero dierum divinum officium celebrari liceat in
tentorio.
S. Lad. I. 29.
XXXVI.
fejezet.
Nemzetünknek
megtérítésében jelentékeny szerep jutott a szerzeteseknek. Királyaink s magánosok
is monostorokat alapítottak, a melyek, mint kulturális középpontok, jelentékeny
hírnévre tettek szert. ║106. Nem is
csodálatos, hogy a
kolostorok fejei: az apátok püspöki jelvényeket kezdtek viselni és püspöki
iurisdictiót gyakorolni. Épen ezért az 1100-iki poitiersi s ennek alapján a
magyar zsinat kimondja, hogy az apátok ne használjanak püspöki jelvényeket s ne
végezzék a lelkipásztorok dolgát.
XXXVI. Abbates
mitram, sanicdalia, othecas, nolam ad capellam vel cetera episcopalia
insignia non habeant, neque baptizent, neque penitenciam dent, neque ad
populum sermonem faciant.
Ut nullus abbatum utatur cirothecis, sandaliis, annulo,
nisi quibus fuerit per privilegium a Romana ecclesia concessum.
Ut nullus monachorum parochiale ministerium
presbyterorum, id est baptizare, praedicare, poenitentiam dare praesumat.1
Conc. Pictaviense a. 1100. c. 38. és 11. (Mansi. T.
XX. col. 1123.)
XXXVII.
fejezet.
A vallásos szellem szülte
lelkesedés következtében őseink közül többen léptek egyházi pályára. A Szent
Gellért legendában olvassuk, hogy harmincz apa járult a püspökhöz, kérvén, hogy
fiaikat vegye föl s a tudományokban oktatván, szentelje föl őket.2
Úgylátszik, hogy a
buzgalom később sem szünt meg, mert a zsinatnak törvénynyel kellett
szabályozni, hogy az apát minden két holdra vehet föl egy szerzetest. Ezen
intézkedéssel akarták meggátolni, hogy a monostorok anyagilag válságba
jussanak.
Külföldön hasonló czélú
törvényt találunk. A 813-iki mainzi zsinat kimondja, hogy többet ne vegyenek
föl a monostorokba, mint a mennyit el tud tartani.
XXXVII. Abbas
provisa facultate monasterii cum
episcopo ad duo aratra unum monachum regulariter vestitutum et
instructum teneat, et regulam beati Benedicti omnes monachi
sciant et intelligant.
Ut plures non mittantur in monasteria canonicorum vel monachorum, aut etiam puellarum, quam
sufferri possit.
Conc. Mogunt. a. 813. c. 19. (Mansi. T. XIV. col. 70.)
Ut monachi omnes, qui possunt, memoriter regulam discant.
Capitul. monasticum a. 817. c. 2. (Bor. T. I. p. 344.)
║107.Ut regula B. Benedicti in utroque
sexu incommutabiliter observetur.
Conc. Rotomagen a. 1074-1085. c. VII. (Mansi. T. XX. col. 399.)
XXXVIII.
fejezet.
A midőn az egyházmegyék
szerveztettek, a monostorokat a püspökök joghatósága alá helyezték. Kiváltságos
monostort a XI. században nem ismernek a mi törvényeink. A zsinat kimondja,
hogy az apátok ritkán távozzanak kolostoraikból s a püspök beleegyezése nélkül
ne menjenek se a királyhoz, se távolfekvő birtokaikra s akkor se időzzenek ott
sokáig.
Külföldön az apátok
hasonlóképpen a püspökök alá voltak rendelve s csak azok engedelmével
távozhattak a kolostorokból.
XXXVIII. Ut abbates raro de monasteriis egrediantur, neque ad regem, neque ad remotas possessiones sine
consciencia episcopi pergant, ubi tamen diucius immorari non debent.
Hoc tamen omnino volumus, ut monachi ad saecularia
placita nullatenus veniant, neque ipse abbas sine consilio episcopi sui.
Conc. Mogunt. a. 813. c. XII. (Mansi. T. XIV. col.
68.)
Abbatissa, quae
in civitate monasterium habet, nequaquam de monasterio egrediatur, nisi per
licentiam episcopi sui.
Conc. Mogunt. a. 817. c. 16. (Bor. T. I. p. 180.)
XXXIX.
fejezet.
A monostorok élén az
apátok állottak. Kezükbe folyt be a jövedelem. E részben is gondoskodik a
zsinat a monostorok vagyonáról, kimondván, hogy az apátok a szüleiknek ne
adjanak többet, mint más szegénynek. Ha pedig valamely apát a monostor javait
eltékozolta, tegyék le s a vagyonát az egyháznak adják.
A bajor egyházi
határozatok között olvassuk, hogy a püspökök, az apátok s a papok az
egyház vagyonából többet ne osszanak szét szüleik és rokonaik között, mint a
mennyit az egyházi törvény megenged.
║108. |
Látjuk tehát, hogy azonos
gondolat uralkodik mind a két törvényben.
XXXIX. Abbates parentibus suis non plus,
quam ceteris pauperibus solacium faciant. Quod si abbas inventus fuerit bona monasterii disi
passe, aut dispersisse, ipse deponatur et substancia illa ecclesie reddatur.
Ut episcopi, abbates, presbyteri res sanctae
ecclesiae sibi commissas inter parentes et proximos suos non amplius, quam
canonica sancit licentia, dividant.
Statuta Rhispacensia, Frisingensia, Salisburgensia. a.
799, 800. c. 37. (Bor. T. I. p. 229.)
XLII.,
XLIII. XLIV. fejezet.
Az egyház sokan
szenvedett a simonia miatt. Hazánkban is felütötte fejét ez a baj, de nem
hatalmasodott el annyira, mint nyugaton. Külföldi hatás alatt tiltják a magyar
zsinati határozatok, hogy a pap ne csináljon egyezséget a mise fölajánlásért,
senki se merészelje eladni az ünnepeket.1
Hogy pedig csak érdemes
papok nyerjenek egyházi javadalmat, kimondja a zsinati határozat, hogy senki se
merészkedjék egyházat eladni vagy venni.
A keresztelésért és a
temetésért senki se szedjen pénzt; így akarta meggátolni a zsinat, hogy bárki
is egyházi ténykedésével nyerészkedjék.
Külföldön ezek a bajok
még nagyobb mértékben megvoltak, mint nálunk. A magyar canonok sokszor
szószerint egyeznek a külföldiekkel, vagy pedig legalább gondolati rokonság
található föl a két törvény között.
XLII. Nullus
presbiter convencionem de missa pro oblacione
faciat.
XLIII. Nullus
ecclesiam emere vel vendere presumat.
Si quis ecclesiam vendiderit aut presbiterum suum sine
culpa abiecerit, delator illius culpe partem magistri illius eo anno accipiat.
║109.XLIV. Nullus
de baptismo vel sepultura precium exigat.
Ut non vendat ministerium.
Nullus presbyter pro pecuniis vendat ministerium suum etc.
Can. Aelfrici ad Wulfinum episcopum c. 27. (Mansi. T.
XIX. col. 701.)
Ut ecclesiae et altaria non vendantur, nec emantur. Qui autem amodo vendiderint aut emerint, anathemati
subiacebunt.
Decreta Nicolai II. papae. c. V. (Mansi. T. XIX. col.
876.)
De cimiteriis autem et sepultura
et babtiseriis exactionem fieri omnino prohibemus.
Decreta Nicolai II. papae. c. XII.
Mansi. T. XIX. col. 876. és Syn. Gerun-
den. a. 1078. c. XIII. (Mansi. T. XX. col. 520.)
Illud quoque praecipimus, ut pro
baptismo et
sepultura nihil unquam exigatur.1
Conc. Placent. a. 1095. c. 13. (Mansi. T. XX. col.
806.) és Conc. Roman. III. a. 1099. c. 12. (Mansi. T. XX. col. 963.)
XLVIII-LI.
fejezet.
Már Szent László (I. 14.)
intézkedett a kalendás társulatokról. Míg a világiakra nézve kötelezővé tette,
hogy a testvérek gyűlésein megjelenjenek, addig az egyháziakat attól tiltja (I.
39.), mert ilyen alkalmakkor nagyon is világi mulatozás folyt le.
Az esztergomi zsinat
határozatai alapján már tisztább képet alkothatunk magunknak az ilyen kalendás
lakoma lefolyásáról. A mértékletesség nem tartozott erényeik közé. A zsinati
határozatok részletesen leírják, hogyha a pap látja, hogy a lakomán valakit
ivásra kényszerítenek, feddje meg őket; ha reá nem hallgatnak, menjen el és
jelentse meg a főesperesnek, a ki hét napi vezekléssel sujtsa őket. Ha pedig a
pap ott marad, állásától függeszszék föl és 40 napig vezekeljen.
De megtörtént, hogy maga
a pap itatott le mást, vagy pedig kényszerítve megittasodott; elrendeli tehát a
zsinat, hogy az ilyen papot le kell tenni. S hogy az ellenőrzést annál
könnyebben lehessen elvégezni, az ittas pap följelentője egy pénzt, a
főesperesé pedig három pénzt kap.
Ha nemes ember kényszerít
mást ivásra vagy pedig maga ittasodik meg, negyven napig vezekeljen; ha pedig
megátalkodottan megmarad az iszákosságában, ki kell közösíteni.
Külföldön is hasonlók
voltak a viszonyok s bár szószerint való egyezést kimutatni nem lehet, de
gondolatbeli és tárgybeli rokonság, sőt azonosság van a két törvény között.
║110. |
XLVIII. Si
quis presbiter in convivio vel kalendis cogentes ad potum viderit, arguat
eos, et si eum non audierint, ipse exeat, et archidiacono eos accuset, qui eis
penitenciam VII diebus iniungat. Quod si ipse presbiter non exierit, ab officio
suspendatur et XL dies peniteat.
XLIX. Si
presbiter coegerit vel coactus fuerit inebriatus, deponatur.
L Si quis
presbiterum inebriatum invenerit, unam pensam, vel archidiaconum, III pensas
ab eo accipiat. Et si idem presbiter secundo inebriatus inventur fuerit,
deponatur.
LI. Si
quis de nobilibus ad potum coegerit, vel coactus fuerit inebriatus, XL dies
peniteat. Si vero in hoc perseveraverit, excommunicetur.
Ut quando presbyteri per Kalendas simul convenerint,
post peractum divinum mysterium et necessariam collationem non quasi ad
prandium ibi ad tabulam resideant.
Hincmari episcopi Rhemensis c. 15. ad presbyteros.
(Mansi. T. XV. col. 478.)
Ut nemini liceat alium cogere ad bibendum.
Capitul. missorum. a. 803. c. 16. (Bor. T. I. p. 116.)
Si quis clericus aut sacerdos se inebriaberit, XL. dies poen. i. p. e. a., laicus VII.
Poenit. Merseburgen. c. LII. (Wass. p. 397.)
Nullus presbyter ex ineptia bibat, plus, quam decet, nec alium provocet ad bibendum.
Canones Aelfrici ad Wulfinum episcopum. c. 29. (Mansi.
T. XIX. col. 701.)
Si quis episcopus vel aliquis ordinatus in
consuetudine ebrietatis vitium habuerit, aut desinat, aut deponatur.
Poenitentiale Egberti Tit. XI. c. 1. (Wass. p. 242.)
Si fidelis laicus est, qui per nequitiam inebriat
alterum, XL. dies poeniteat.
Poenit. Egberti. Tit. XI. c. 5. (Wass. p. 242.)
Malum magnum ebrietatis, unde omnia vitia pullulant, modis omnibus praecipimus
cavere: et qui hoc vitare noluerit, excommunicandum eum esse decrevimus
usque ad emendationem congruam.
Conc. Mogunt. a. 813. c. 46. (Mansi. T. XIV. col. 74.)
║111. |
LIII. fejezet.
LIII. Si
quis de maleficio accusatus convictus fuerit, secundum canones peniteat.
S. Steph. I. 34.
LV. fejezet.
LIV. Si
accusator quod iniecit, probare non poterit, eidem penitencie subiaceat.
Ť
si autem, qui insurrexerit, ipse mendax estiterit,
eodem iudicio persolvat culpam.
S. Lad. I. 40.
LV. fejezet.
A zsinat a családi életre
vonatkozólag is intézkedett. Ha valamely nő férjétől megszökik, adják vissza
két ízben; ha harmadszor is megszökik s nemes asszony, vezekeljen a házasság
reménye nélkül; ha pedig a népből való, adják el a szabadság reménye nélkül.
Ha valaki felesége
házasságtörését bebizonyította, ha akar, vegyen másikat. Ha nemes a nő, a
házasság reménye nélkül vezekeljen, ha pedig a népből való, a szabadság reménye
nélkül adassék el.
Ha azonban bebizonyítani
nem tudja, hasonlóan bünhödjék a férj, neje pedig, ha akar, újra férjhez mehet.
Hasonlóképen járjon az a
házasfél, a ki másnak a nejével, illetve férjével, követ el házasságtörést.
Ha valamely nemes ember
hajadont, avagy másnak a jegyesét rabolja el, lépjen egyezségre; ha azonban nem
tudja megfizetni az egyezség által megállapított összeget, veszítse el
szabadságát s adják el.
Ha azonban a férj szökik
meg a nejétől és visszatérni nem akar, örökre szolga maradjon; ha pedig valaha
szabadnak látszanék, ismét adják el, felesége azonban férjhez mehet ahhoz, a
kihez akar.
Ha a magyar törvényeket
az egykorú külföldiekkel összehasonlítjuk, azt látjuk, hogy míg külfölfön a
házasság fölbonthatalan, addig nálunk házasságtörés és hűtlen elhagyás esetében
fölbontható. Azonban, ha a korábbi külföldi törvényeket nézzük, ugyanazt az
állapotot látjuk ott, mint nálunk. Hazánkban is még a fejlődés stádiumában volt
a kereszténység s bizonyos időnek kellett még lefolyni, hogy minden rázkódás
nélkül oda fejlődjék, a hol már a külföldön állott.
112. |
LV. Si
qua mulier a viro suo fugerit, reddatur marito suo semel et bis; tercia vice,
si nobilis est, adiciatur penitencie sine spe coniugii; si de plebe, venundetur
sine spe libertatis.
Si quis uxorem suam adulteram
probaverit, si voluerit, ducat aliam; illa vero si nobilis est, sine spe coniugii peniteat; si
plebeia, sine spe libertatis venundetur. Quod si probare non poterit, idem
iudicium maritus paciatur, et illa, si voluerit, maritetur. Eodem modo, qui cum
alterius uxore, vel que cum marito alterius peccat, iudicetur.
Si quis puellam rapuerit vel violaverit, si nobilis
est, canonice penitencie cum composicione subiaceat. Qui vero hoc persolvere
non poterit, tonso capite secundum iudicium regis Ladislay venundetur.
Si quis sponsam rapuerit alterius, si illa non consensit, reddatur proprio sponso. Raptor
vero, si nobilis est, composicionem canonicam faciat et sine spe coniugii
peniteat; si non poterit composicionem dare, sine spe libertatis venundetur.
Si quis uxorem fugiens, se sponte debitorem fecerit,
unde se expedire nolit, propter odium, quod in uxorem habet, semper in
servitute permaneat. Et si umquam liber videatur, iterum venundetur, uxor vero
eius, cui velit, nubat.
Nulli
liceat excepto causa fornicationis adhibitam uxorem relinquere et deinde aliam
copulare.
Liber
Papiensis Lotharii. c. 95. (M. G. Ll. T. IV. p. 557.)
Si
cuius uxor fornicaverit, licet demittere eam et aliam accipere
Theodorus:
Poenitentiale. Tit. XII. c. 5. (Wass. p. 213.)
S. Steph. I. 27.
S. Lad. II. 11.
Desponsatas puellas et post ab aliis raptas, placuit erui et eis reddi, quibus ante fuerant desponsatae,
etiamsi eis a raptoribus vim illatam constiterit.
Conc. Ancyranum. a. 314. can. X. (Mansi. T. II. col.
525.)
S. Steph. I. 30.
LVI., LVII. és LXXI. fejezet.
LVI. Si
quis de clero secundam uxorem vel viduam vel repudiatam duxerit, deponatur.
LVII. Bigami
presbiteri, qui ad ordines suos redire voluerint, ex consensu uxorum
suarum recipiantur.
LXXI. Clerici
repudiatarum viduarumque mariti, necnon et bigami ab ordine deponantur, et si teneant ecclesiam, careant ecclesia.
De bigamis presbiteris et dyaconis.
Bigamos presbiteros et dyaconos, et viduarum vel
repudiatarum mari║113.tos iubemus
separari, et peracta penitencia ad ordinem suum reverti. Et qui
noluerint illicita coniugia dimittere, secundum instituta canonum debent
degradari.
S. Lad. I. 1.
LVIII. fejezet.
LVIII. Similiter
si presbiter concubinam habuerit, deponatur.1
Ut nullus presbiter, neque diaconus foeminam is sua
domo teneat, neque in cellario, neque
in secreto loco intromittat propter fornicationem. Nam si facere
tentaverit, sciat se omnem gradum perditurum.
Conc. Pictaviense circa a. 1000. c. III. (Mansi. T.
XIX. col. 268.)
LIX. fejezet.
LIX. Ut
canonici regulam canonicam sciant et intelligant.2
Ut abbates canonici canones intelligant et
canones observent, et clerici canonici secundum canones vivant.
Capitul. missorum a. 862? c. 32. (Bor. T. I. p. 103.)
Cum igitur omnia concilia canonum qui recipiantur sint
a sacerdotibus legenda et intelligenda, et per ea sit eis vivendum et
praedicandum.
Conc. Mogunt. I. a. 847. c. 2. (Mansi. T. XIV. col.
903.)
LX. fejezet.
Már Szent István
biztosította az egyháznak a privilegium fori-t. Az egyházi canonok rendesen
vezekléssel sujtották a bűnösöket. Midőn azonban hazánkban a lopás bűne nagyon
elharapódzott, Szent László szigorú törvényeket hozott ellenük. Az egyházi
azonban saját birósága elé tartozott.
║114. |
Hogy tehát a bűnös
egyháziak se kerüljék el megérdemlett büntetésüket, kimondja Szent László, hogy
ha clericus libát, tyúkot vagy gyümölcsöt lop, adja vissza, előljárója
virgácsolja meg; ha azonban nagyobb értékű dolgot lop, püspöke az egyházi
rendből vezesse ki s a világi biróság itélje meg.
Az esztergomi zsinat már
ilyen különbséget nem tesz, hanem általában kimondja, hogy a tolvaj egyházit
püspöke, vagy a főesperes itélje meg. Ha bűnös, az egyházi rendből ki kell rekeszteni
s javait veszítse el; ha pedig vagyona nincs, adják el.
LX. Si
quis clericorum furti arguitur, ab episcopo vel archidiacono iudicetur. Si
reus inventus fuerit, deponatur, et bona sua perdat; si nichil habuerit,
vendatur.
De furto clericorum.
Ordo clericalis si anserem vel
gallinam, poma vel his similia furatus fuerit, scopis tantum a magistro
corrigatur, sed quod furatus est, restitutat. Maius his si furatus fuerit, ab
episcopo suo degradetur et iudicio vulgari dampnetur.
S. Lad. II. 13.
LXI. fejezet.
A papság méltóságával nem
fér össze a nyerészkedés. Épen azért kimondja a zsinat, hogy egyháziak ne legyenek
korcsmárosok, se uzsorások.
Senki se igyék
korcsmában; ha pap teszi, tegyék le, ha pedig világi ember, tanúskodását el ne
fogadják.
Ezeknek a határozatoknak
is a forrását megtalálhatjuk a külföldi törvényekben. Már II. Eugen pápa
tiltja, hogy a papok pénzkölcsönzéssel, uzsorával foglalkozzanak. Hasonlóképen
intézkednek a zsinatok, hogy az egyháziak ne járjanak korcsmákba enni vagy
inni; azonban olyan intézkedést nem találtam, mely a világiaknak is megtiltaná,
hogy a korcsmában egyenek vagy igyanak.
LXI. Ne
clerici tabernarii vel feneratores
sint.
Quicunque in tabernaria domo biberit, si clericus est,
deponatur, si laicus, in testimonio
non recipiatur.
Sacerdotes
fenore aliquo
non occupentur.
Eugenii II. conc. Roman. a. 826. c. 12. (Bor. T. I. p.
373.)
ut monachi et clerici tabernas non ingrediantur
edendi vel bibendi causa.
║115.Admonitio generalis a. 789. c. 14.
(Bor. T. I. p. 55.)1
LXII.
fejezet.
Hogy a papokat a világi
dolgok el ne vonják a lelkiektől, megtiltja az egyház, hogy őket tanúkul hivják
világi dolgokban, mert ez hozzájuk nem illik. Kivételt csak akkor tesznek, ha
nincs alkalmas világi tanú, de akkor is gondoskodjék a püspök, hogy vagy az ő
jelenlétében és megfelelő birák előtt vagy valami más módon magasztalják föl az
igazságot.2
A hazai canon is tiltja,
hogy egyháziak tanúskodjanak, kivéve végrendeletnél, eskünél vagy itéletnél.
LXII. Ut
clerici testes non sint, nisi in testamento morientis, vel pro sacramento, vel pro iudicio.
Si sacerdotes testimonium dicant.
Quamquam sacerdotum testimonium credibilius habeatur, tamen
ipsi in saecularibus negotiis pro testimonio aut conficiendis instrumentis non
rogentur: quia eos in talibus rebus esse non convenit.
Si enim eventae caussae aliquid viderint aut
audierint, ubi nullae idoneae saecularium inveniantur personae, ne veritas occultetur, et malus ut bonus existimetur,
in providentia proprii sit episcopi, ut aut coram se et competentibus
judicibus, aut aliter veritatem honorifice attollant.
Syn. Romana a. 853. c. 13. (Mansi. T. XIV. col. 1004.)
LXIII.
fejezet.
LXIII. Iudei
servos vel ancillas, neque proprios,
neque venales, neque mercennarios christianos habere audeant.
De coniguio iudeorum et christianarum mulierum.
Si iudei uxores christianas sibi associaverint, aut
aliquam personam christianam in servicio aput se deti║116.nuerint,
ablate ab eis libertati reddantur.
S. Lad. I. 10.
LXIV.
fejezet.
Az egyház megalakulása
óta nagyon zárkózott volt a zsidósággal szemben. Nem engedte meg, hogy zsidó és
keresztény között házasság jöjjön létre, sőt még azt is megtiltotta, hogy
valaki zsidókkal egyék vagy igyék, mert igen méltánytalan volna, hogy a
keresztények azoknak az ételét egyék meg, a kik tisztátalannak tartják azt, a
mit mi megeszünk.1
Ugyanerre az alapra
helyezkednek a magyar canonok is, a midőn kimondják, hogy keresztény meg ne
egye a zsidók által megvetett húst.
LXIV. Nullus
cristianus carnes ab eis spretas emere presumat.
interdictum est iuxta capitula sanctorum patrum, ut
nemo Christianus cum eis manducet et bibat, vel quidquid comedi aut potari
potest, a Iudeis accipiat. Nimis enim
indignum est, atque sacrilegum, eorum
cibos a Christianis sumi, cum ea, quibus nos fruimur, ab illis iudicentur
immunda, ac si inferiores incipiant esse Christiani quam Iudaei.
Conc. Metense. a. 888. c. VII. (Mansi. T. XVIII. col.
79.)
LXV.
fejezet.
Míg a világiak közül
mindenki tizedet tartozott adni az ő terményei után, addig a clericusok, a
monostorok s az egyházak nem fizették, kivéve a plébánosnak járó egy negyed
részt.
Igy intézkedik a zsinat
külföldi canon hatása alatt, a mely kimondja, hogy senkise kényszerítse a papot
tizedadásra.
LXV. Decretum est et sancti concilii
auctoritate sanctitum, ut de propriis horreis seu cellariis aut ovilibus
monasteriorum et ecclesiarum et omnium, qui in clero sunt, ║117. decime non exigantur, excepta IIII parte parochiani presbiteri.
Presbyter decimas dare non cogatur.
Capit. Dacheriana c. 45. (Wass. p. 149.)
LXVIII.
fejezet.
Az egyház, mint külön szervezet, külön törvényeket
használt, a melyeket zsinatain hozott vagy egyházfejei kibocsátottak. A
zsinatoknak azonban nemcsak mint törvényhozási közegnek, hanem mint
fölebbviteli biróságnak is jelentékeny szerepe volt. Épen azért szükséges volt,
hogy az egyháziak rajtuk megjelenjenek. Ha valaki a püspök zsinatán meg nem
jelenik - mondja a canon - a világiak közé kell tenni.
Külföldön is kötelesek
voltak az egyháziak a zsinatokon megjelenni. A közlekedés kezdetleges volta
miatt meglehetős teher volt az egyházfőkre, azért szigorúan parancsolják a
törvények, hogy a püspök a zsinatról el ne maradjon s el ne hagyja a gyűlést,
míg föl nem oszlott, mert a testvérek közösségéből kirekesztik s nem is mehet
addig vissza, míg a következő zsinat föl nem oldozza.
LXVIII. Quicunque
de his, qui in clero sunt, ad sinodum episcopi sui non venerit, usque ad
laicum deponatur.
Ť
convocati (sc.
monachi) ad synodum veniant.
Conc. Mogunt. I. a. 847. c. 14. (Mansi. T. XIV. col.
907.)
A wormsi zsinat a püspököknek kötelességévé teszi,
hogy a zsinaton megjelenjenek.
Si quis autem episcoporum synodo neglexerit adesse,
aut coetum fratrum antequam dissolvatur, reddiderit deserendum: alienatum
se a fratrum communione cognoscat, nec eum recipi liceat, nisi in
sequenti synodo fuerit absolutus.
Conc. Wormat. a. 868. c. 16. (Mansi T. XV. col. 872.)
LXIX. fejezet.
LXIX. Si
quis alterius servum vel servientem talem, qui domino suo sine ipsius voluntate alienari non potest, aut quemlibet
de civili populo literas docuerit, seu clericum ║118. fecerit absque
consciencia et confessione domini sui, ipsum
redimat et insuper L pensas persolvat.1
Ť
ut nullus episcopus servum alterius ad
clericatus officii sine domini sui voluntate promovere praesumat.
Admonitio generalis a. 789. c. 57. (Bor. T. I. col.
57.)
Similiter nullus servorum, vel collibertorum amodo
clericus fiat, nisi prius libertatem de dominicis suis habuerit sub idoneis testibus.
Conc. Bituricen. a. 1031. c. IX. (Mansi. T. XIX. col.
504.)
LXX. fejezet.
LXX. Si
quis homicidium fecerit, secundum
decreta Ancirani concilii peniteat.1
Qui voluntarie homicidium fecerint, poenitentiae quidem jugiter se submittant:
perfectionem vero circa vitae exitum consequantur.
Conc. Ancyran. a.
314. c. XXI. (Mansi. T. II. col. 526.)
De homicidiis non sponte commissis prior quidem diffinitio post septennem poenitentiam
perfectionem consequi praecipit; secunda vero quinquennii tempus explere.
Conc. Ancyran. a.
314. c. XXII. (Mansi. T. II. col. 527.)
LXXII.
fejezet.
Az egyházi szervezetnél
fogva szükséges volt, hogy a clericusok egyházfejeik, a püspökök alatt
álljanak. Megparancsolja tehát a zsinat, hogy sem clericus, se pedig valamely
ispán ne fogadjon föl clericust, csak megyés püspöke kezei által.
A bajor törvények
hasonlóképen parancsolják, hogy senki se vegyen föl clericust, csak püspöke
beleegyezésével.
LXXII. Nullus
clericus, nullus comes quemlibet clericum suscipiat ad divinum officium tenendum, nisi per manum sui
parrochiani episcopi.
Ut clericum nemo recipere audeat sine consensu
episcopi sui.
Capit. ad legem Baiwariorum addita. a. 801-813. c. 7.
(Bor. T. I. p. 158.)
║119. |
A MÁSODIK KÁLMÁN KORABELI ZSINAT.
A XI. században a magyar
egyházban két fontos ügy állott a rendezés előtt: 1. a papok házassága, 2. a
házasságjog.
A szabolcsi zsinatnál
megemlékeztünk a görög egyházi fölfogás nagy hatásáról, a melyet a magyar egyházra
gyakorolt. A szabolcsi zsinat a trulloni és a konstantinápolyi pseudozsinatok
nyomán elismerte a papok első házasságát. Ez a nyugati egyház fölfogásával
ellenkezett és sajátságos, hogy a magyar törvények épen akkor ismerik el a
papok házasságát, a mikor a nyugati egyház leghatározottabban sürgette a
coelibatust. Elérkezettnek látták már az időt a magyar kereszténység fejei is,
hogy ezt az állapotot megszüntessék. Épen azért a reformzsinatok álláspontjára
helyezkedve a legszigorúbb intézkedéséket hozzák a nős papok ellen; már nemcsak
a bigamia akadály az egyházi rendben; a püspök nem is szenteli föl a clericust,
míg az szüzességet nem fogad; ha előzőleg felesége volt, csak ennek a
beleegyezésével és hasonló igéretével szentelhető fel.
A házassági jogot is
teljesen a nyugati egyház canonjai szerint rendezték. A házasság nem bontható
föl sem hűtlen elhagyás, sem a fajtalankodás esetében, mert Ťa mit Isten
összekötött, azt ember ne válaszsza elť.
Igy diadalmaskodott a
nyugoti kereszténység a görög felfogás fölött és szilárdította meg álláspontját
canonilag is.
I., II. és
III. fejezet.
Az
ifjú magyar egyház legerősebb támogatói királyaink voltak. Lelkük igaz
meggyőződésével gyámolították az egyházat, kiváltságokkal halmozták el, hogy
hivatását méltón tölthesse be. Viszont az egyház segédkezet nyujtott, hogy az
Isten kegyelméből való királyság mentől szilárdabb alapot nyerhessen.
║120. |
Elrendeli tehát a zsinat
az apostoli szék tekintélyéből kifolyólag, hogy minden egyházban naponként
imádkozzanak a király üdvéért és az ország megmaradásáért.
Ha pedig valaki a király
élete ellen összeesküszik vagy megkisérleni merészel, vagy ilyenekkel egyetért,
átkoztassék ki és zárják ki a hivek közösségéből.
A zsinat ezen határozatai
részben külföldi, részben hazai törvényeken alapszanak. A 813-iki chalonsi
zsinat kimondja, hogy mindenki imádkozzék az uralkodóért, gyermekeiért és az
országért; másrészt pedig Szent István második törvénykönyvének 17. pontját
írja át a zsinat.
I.
Ex
auctoritate apostoli pro regis nostri salute et regni eius stabilitate in
omnibus cotidie ecclesiis orandum censemus et districte precipimus.
II.
Ut si quis
contra regis salutem aut dignitatem quolibet modo aliquid conspiraverit, aut
conspirare aliquid temptaverit, seu temptanti sciens consenserit, anathematizetur,
et omnium fidelium communione privetur.
III.
Ut si
quis huiusmodi aliquem noverit, et probare valens non indicaverit, predicte
subiaceat dampnacioni.
Interea omnis iste conventus gratissima deliberatione
decrevit, ut ab omnibus indesinenter orationes fiant pro vitae incolumitate,
pro salute animae et corporis domini imperatoris, prolisque eius, pro
statu regni, pro remissione peccatorum et caelestis regni collatione.
Conc. Cabilon. II. a. 813. c. 66. (Mansi. T. XIV. col.
106.)
Ť
Et si quis circa regis salutem aut dignitatem
quolibet modo aliquid conspiraverit, aut conspirare aliquid temptaverit, seu
temptanti sciens consenserit, anatematizetur et omnium fidelium communione
privetur. Et si quis huiusmodi aliquem noverit et probare valens non edicaverit,
predicte subiaceat dampnacioni.
S. Steph. II. 17.
IV. és VII. fejezet.
Míg
külföldön már teljesen érvényre emelkedett a házasság fölbonthatatlanságának
elve, addig a mi törvényeink görög canonok hatása alatt hűtlen elhagyás és
házasságtörés esetében megengedik az elválást. Épen e tekintetben fontos Kálmán
uralkodása, mert alatta teljesen diadalmaskodik az egyházi fölfogás, a midőn kimondják, hogy a mit
Isten összekötött, az ember azt ne válaszsza
║121. |
el. Ha tehát a nő férjétől megszökik,
adják vissza neki annyiszor, a hányszor megszökik. Ha pedig a férj, hogy
gyülölt nejétől megszabaduljon, szolgává lesz, a felesége szabadsága
megtartásával kövesse az urát, ellenkező esetben mindkettőjüknek házasságon
kívül kell élniök.
IV.
Ut si qua
mulier a viro suo fugerit, reddatur ei, et quociens fugerit, restituatur ei,
quia scriptum est, quod deus coniunxit, homo non separet.
VII. Ut
si quis uxorem exosam habens, sponte servituti se subdiderit, ut ab exosa
separetur, uxor eum salva libertate sequatur, aliter innupti permaneant.1
Legitimum coniugium non licet separari sine consensu
amborum.
Theodorus: Poenitentiale, Tit. XII. c. 7. (Wass. p.
213.)
quod Deus iungit, homo non separet.
Marc. 10, 9.
V. fejezet.
V. Ut
si quis uxorem suam coram legibus adulteram probaverit, ipsa penitencie
subiaceat, et postea si voluerint, reconcilientur, aliter innupti permaneant.
De muliere in adulterio deprehensa.
Si quis uxorem suam in adulterio deprehenderit, et in
iudicium statuerit, secundum statuta
canonum penitencia imponatur, et peracta penitencia, si maritus voluerit,
iterum recipiat, sin autem, quamdiu ambo vixerint, innupti permaneant.
S. Lad. I. 20.
VI. fejezet.
VI. Ut si quis sponsam
alterius rapuerit, sponso reddatur, raptor
vero legibus subiaceat.
Si quis sponsam rapuerit alterius, si illa non consensit, reddatur proprio
sponso. Raptor vero, si nobilis est, composicionem canonicam faciat, et
sine spe coniugii peniteat.
Syn. Strig. I. 55.
VIII. fejezet.
VIII. Ut
clerici bigami et viduarum et repudiatarum mariti, tem║122.poralibus ecclesie beneficiis et cunctis dignitatibus ecclesiasticis
priventur.
Clerici repudiatarum viduarumque mariti, necnon et
bigami ab ordine deponantur, et si
tenent ecclesiam, careant ecclesia.
Syn. Strig. I. 71.
IX., X. és
XII. fejezet.
A szabolcsi zsinat csak a
bigamus papok házasságát kárhoztatta, azonban az első és törvényes házasságot
megengedte, mindaddig, míg a Szentatya erre nézve tanácsot ad.
Ez az idő el is érkezett.
Már II. Orbán érintkezésbe lépett Kálmánnal. Utóda, II. Paschal, mindenütt a
legszigorúbban hajtotta végre VII. Gergely és II. Orbán határozatait s
Magyarország sem kerülhette el a reformot. Kálmán az egyháznak az investitura
ellen folytatott harczát méltányolván, az 1106-iki guastallai zsinaton követei
által kijelentette, hogy meghódol az isteni törvénynek, mely tiltá, hogy
világiak nevezzenek ki és töltsenek be egyházi tisztségeket.
A papi nőtlenség kérdését
sem lehetett tovább halasztani. Ki is mondja a zsinat az 1089-iki melfii1 és az 1099-iki római2 zsinatok határozatai alapján, hogy a püspök
ne szenteljen föl clericust diaconusnak vagy felsőbb rendre, hacsak előbb
megtartóztatást nem fogad; s ha felesége volt, csak az ő beleegyezésével szentelhető
fel, miután ez hasonló igéretet tett, előbb azonban felesége lakásáról és
életföntartásáról gondoskodnia kellett. Ha pedig valamely pap ágyast tart, el
kell venni tőle és vezekeljen s csak azután szolgálhat ismét az oltárnál.
IX. Ut
nullus episcoporum aliquem promoveat clericorum ad diaconatum, vel ultra, nisi prius continenciam
voverit, et si uxorem habuerit, ex eius fiat consensu idem promittentis.
X. Ut
nullus coniugatus presbiter aut diaconus altari deserviat, nisi prius uxori
concedenti et continenciam voventi locum separatum, et necessaria vite
temporalis pro║123.videat, et
secundum apostolum habens, quasi non habentem se esse intelligat.
XII. Si
presbiter altari deserviens concubinam habuerit, illa auferatur, ipse vero iuxta preceptum episcopi fructu peracto
penitencie ad ministrandum altari restituatur ecclesie.
Ut episcopi nullum amplius ad subdiaconatus gradum
ordinent, nisi in praesentia episcopi ante altare sedis Deo promittat
nunquam se habiturum uxorem neque concubinam: et si tunc eam habuerit,
mox ei abrenunciet.
Conc. Bituricense a. 1031. c. VI. (Mansi. T. XIX. col.
503.)
Nec quisquam omnino ad sacerdotium admittatur, qui
non in perpetuum continentiam vitamque coelibem profiteatur.1
Conc. Roman. I. a. 1074. (Mansi. T. XX. col. 401. B
- C.)
et si (sc. ordinandus) tunc eam (sc. uxorem)
habuerit, mox ei abrenunciet
Conc. Bituricen. a. 1031. c. VI. (Mansi. T. XIX. col.
503.)
Ut nullus presbiter, diaconus, subdiaconus uxorem
habeat, aut concubinam.
Ut presbiter et diaconus et subdiaconi, sicut lex
canonum praecipit, neque uxores, neque concubinas habeant: et qui eas
modo habent, ita eas sine mora peracta hoc concilio derelinquant, ut nunquam
ulterius ad eas accedant.
Conc. Bituricen. a. 1031. c. V. (Mansi. T. XIX. col.
503.)
XI. fejezet.
XI. Ut
nullus laicus ecclesie potestatem habeat.
Nullus comitum vel militum in ecclesia presumpmat sibi
vendicare potestatem, preter solum
episcopum.
Col. I. 65.
XIII. fejezet.
XIII. Ut
villa, in qua est ecclesia, ab ecclesia longius non recedat; quod si recesserit, X pensas persolvat et redeat.
De desercione propriarum
ecclesiarum.
Si derelicta ecclesia villani alias transierint, pontificali iure et regali mandato, unde transierunt,
ibi redire cogantur.
S. Lad. I. 19.
║124. |
XIV. fejezet.
XIV. Si
quis festa vendiderit, precium
acceptum quadruplo restituat, ipse vero penitencie subiaceat.
Nullus festivitates vendere presumat.
Syn. Strig. I. 45.
XV. fejezet.
XV. Si
quis descriptas festivitates non celebraverit, sic vindicetur in eum: si liber est, tribus diebus peniteat; si servus,
septem plagis multetur.1
si quis descriptas festivitates non feriaverit,
eadem lege iudicetur. (sc. si de
maioribus est, XL dies districte peniteat, si autem de minoribus, VII
dies cum plagis.)
Syn. Strig. I. 8.
Operatus es aliquid in die dominica? Si fecisti, III.
dies in p. e. a. penit.
Corrector Burchardi. c. CLXXVIII. (Wass. p. 664.)
XVI.
fejezet.
A házasságjog rendezése
után szabályozza a zsinat a házasságkötés módját is. Minden házasságkötés az egyház
szine előtt, alkalmas tanúk jelenlétében, az eljegyzés bizonyos jelével,
mindkét fél megegyezésével történjék, mert máskép nem házasság, hanem
fajtalankodás számba megy.2
Ez a magyar házasságjog
legkimagaslóbb pontja; ebben századokkal előzte meg a nyugatot s ilyen határozottsággal
csak a tridenti zsinat körvonalozta a házasságkötés módját. Az egykorú
törvények közül legközelebb áll az 1102-iki londoni zsinat, azonban ez is csak
gyenge negatív képe a magyar törvénynek.
XVI. Placuit
sancte synodo, ut omnis coniugalis desponsacio in conspectu ecclesie, presente sacerdote, coram ydoneis
testibus, aliquo signo subarracionis ex consensu utriusque fieret,
aliter non coniugium, sed opus fornicarium reputetur.
Ut fides inter virum et mulierem, occulte et sine
testibus de coniugio data, si ab alterutro negata fuerit, irrita habeatur.
Conc. London. a. 1102. c. XXII. (Mansi. T. XX. col.
1152.)
Hasonló gondolat van a két törvény között.
***
║125. |
Ezekben iparkodtam
kutatásom eredményét összegezni. Ha azt a viszonyt mérlegeljük, a melyben a
Szent István, Szent László s Kálmán korabeli törvények a külföldiekhez
viszonyítva állanak, azonnal szembeötlő különbséget találunk. Szent István, a
magyar királyság s a magyar egyház megalapítója, törvényeit idegen talajból
az ország politikai és földrajzi helyzetének megfelelően, a frank
capitularékból és a szomszéd germán népek törvényeiből plántálja át hazánk
földjébe. A hasonlóság, a külföldi törvényekkel való rokonság legnagyobb az ő
korában, de még akkor sem puszta másolása ezeknek, hanem a külföldieknek a magyar
viszonyokhoz alkalmazása.
Szent László már magyar
alapokat talál s ezeken építi föl világi törvényeit. Külföldi törvényekből való
kölcsönzés úgyszólván már csak az egyházi intézkedésekben található. S érdekes,
mintha a nyugati egyházzal való kapcsolat megszakadna, a görög canonok hatása
lép előtérbe a coelibatus és a házasságjog kérdésében. Ezeknek a nyugati egyház
határozataival összhangzatba való hozatala Kálmán korának a műve. A Szent
Istvántól Kálmánig eltelt század fényesen beigazolta a magyar faj
életrevalóságát; nemcsak hadi ereje biztosította létét, hanem sokkal inkább
államszervező tehetsége, a melylyel századokra rakta le a magyar egyház és királyság
alapjait.
║126. |
A DOLGOZATOMBAN FELHASZNÁLT MŰVEK
JEGYZÉKE.
IGNATIUS
COMES DE BATTYHÁN: Leges ecclesiasticae regni Hungariae et provinciarum
adiacentium. I-III. 1785-1827.
BORETIUS:
Monumenta Germaniae Historica, Legum sectio II. Capitularia regum Francorum.
Hannoverae. I. 1883. II. 1897.
CODEX IUSTINIANI: Lugduni. 1554.
ENDLICHER: Rerum Hungaricarum
Monumenta Arpadiana. Sangalli. 1849.
ENDLICHER: Die Gesetze des heiligen
Stephan. Wien. 1849.
HUBER:
Ueber die älteste Ungarische Verfassung. (Mittheilungen des Instituts für
Oesterreichische Geschitsforschung. VI. k. 385-88. ll.)
IULII PAULI: Sententiarum libri v.
Lugduni. 1559.
KARÁCSON
IMRE: A XI. és XII. századbeli magyarországi zsinatok. Győr. 1888.
KOLLÁR:
De originibus et usu perpetuo potestatis legislatoriae. Vindobonae. 1764.
MANSI: Sacrorum conciliorum nova et
amplissima collectio. T. I-XX.
MARCZALI
HENRIK: Magyarország története az Árpádok korában. Milleniumi kiadás. I-II. k.
Budapest. 1895.
ERNST MAYER: Mittelalterliche
Verfassungsgeschichte. I. Band. 1899.
PAULER
GYULA: A magyar nemzet története az Árpád-házi királyok alatt. Budapest, 1893.
PERTZ: Monumenta Germaniae Historica.
Leges T. I-V.
PÉTERFY CAROLUS: Sacra concilia.
Viennae. 1742.
SCHRÖDER:
Lehrbuch der Deutschen Rechtsgeschichte. (III. Ausgabe. Leipzig. 1898.)
STILTINGUS: Vita Sancti Stephani.
Iaurini. 1747.
WALTER: Corpus iuris Germanici
antiqui. T. I-III. Berolini. 1824.
WASSERSCHLEBEN:
Die Bussordnungen der abendländischen Kirche. Halle. 1851.
║127.
APPENDIX.
║128.
║129. |
DE CODICIBUS MANUSCRIPTIS.
Veteris legislationis
Hungaricae monumenta in his quatuor codicibus inveniuntur, uti Admontensi,
Turociano, Ilosvaiano et Prayano.
1. Codex perg. monasterii
Admontensis nr. 712. 40. saec. XII. Constat foliis numeris
non notatis 165, quorum 119-126 leges sancti Stephani continent. Textus
eleganter et accurate scriptus, litteris initialibus, rubro colore penna,
prouti apparet, pictis ornatus est.
2. Codex chart.
bibliothecae caesareae Vindobonensis, nomine Turocianus nr. 3455. 80.
saec. XV. Continet fol. 1-69 Chronicam Hungarorum, deinde quinque foliis vacue
relictis, sequitur fol. 75a-79b.: Decretum sancti regis Stephani, quod vulgo:
De institutione morum ad Emericum ducem, nominatur, postea 79b-85a.: Decretorum
liber secundus eiusdem regis, 85a-88b.: Sancti Ladislai decretorum liber
primus, 88b-90b.: Liber secundus, 90b-94a.: Liber tercius, 94b-99a.: Colomanni
decretorum liber primus, 99b-102b.: Capitula de synodalibus decretis domini
archiepiscopi Laurencii Strigoniensis metropolitani et decem suffraganeorum
suorum, 102b-103a.: Capitula Colomanni regis de iudeis, 103a. et b.: Synodus
altera sub Colomanno rege celebrata.
3. Codex chart.
bibliothecae caesareae Vindobonensis, nomine Ilosvaianus nr. 8496. 40.
saec. XVI. Constat foliis 377 (I-XXXVI et 1-344). In interiori parte tegumenti
eiusdem leguntur: Stephani Ilosvai prepositi ac vicarii in spiritualibus
ecclesie Agriensis, episcopi Imeriensis, lectoris Varadiensis; deinde paulo
inferius: Hunc libru(m) a se(renissi)mo Nicolao Telegdino, e(piscopo)
Quinqueecclesien(si) accepi 1582 Zach(arias) e(piscopus) Nittr(iensis.)
Sequitur fol. 9a-12a.: Decretorum sancti regis Stephani liber primus, 12a-17a.:
Liber secundus, 17a-20b.: Decretorum sancti Ladislai regis liber primus,
20b-22a.: Liber secundus, 22a-26a.: Liber tercius, 26a-35a.: Decretum Colomanni
regis.
Fol. 138a. legitur: per
manus Stephani de Iloswa, prepositi ac ║130. vicarii ecclesiae Agriensis, anno
domini millesimo quingentesimo quadragesimo quarto.
4. Codex perg.
bibliothecae musei nationalis Hungarici, nomine Prayanus nr. 387. 40.
saec. XII. (1193-1195). Constat foliis 172, quorum 1, 2, 15 Constitutiones
synodorum prioris et alterius sub Colomanno rege celebratarum continent.1
Sancti Stephani
decretorum primum et secundum libros e codice Admontensi dedimus cum
variantibus lectionibus codicum Turociani et Ilosvaiani. Contextus autem
Instituionis morum ad Emericum ducem, Sancti Ladislai decretorum, Colomanni
regis decretorum libri primi, Capitulorum Colomanni regis de iudeis,
Fragmentorum constitutionum synodalium e codice Turociano est productus cum
variantibus lectionibus codicis Ilosvaiani, Synodi autem Strigoniensis prioris
e codice Prayano cum Turociani, Synodi vero alterius sub Colomanno rege
celebrate item e Prayano cum Turociani et Ilosvaiani codicum variantibus
lectionibus.
Demum gratiae nobis
agendae sunt maximae domino Ladislao Fejérpataky, Musei Nationalis
Hungarici, domino Zoltano Ferenczi, Reg. Scient, Universit. Hung.
bibliothecarum directoribus atque domino P. Jacobo Wichner, archivario
monasterii Admontensis pro non sat laudabili liberalitate eorundem, qua mihi
copiam dederunt codicum describendorum.
Siglae.
A = codex Admontensis
a = addit
aa = addunt
d = deest
dd = desunt
I = codex Ilosvaianus
ip = interponit
P = codex Prayanus
T = codex Turocianus
║131. |
DE INSTITUTIONE MORUM AD EMERICUM
DUCEM.
In nomine domini no|stri Ihesu1 Christi.2
Incipit½decretum║75a
sancti regis½Stephani.3
Cum cuncta dei nutu4
condita, suaque evi½dentissima preordinacione disposita,5 tam in½amplitudine6
celi, quam in istis aptissimis7½terrarum climatibus racione intelligam ac funditus½senciam vigere atque subsistere,
cumque affatim8½universa9
huius vite utilitati dignitatique gracia dei½concessa, scilicet regna, consulatus, ducatus,10 comitatus,½pontificatus, ceterasque dignitates, partim divinis
pre½ceptis atque
institutis, partim11
civilibus12 ac nobili½orum etate provectorum consiliis, suasionibus regi,½defendi, dividi, coadunari videam. Et cum omnes½ordines ubique terrarum, cuiuscumque sint dignitatis,½non solum satellitibus,13
amicis, servis precipere, consi|liari,14
suadere, sed15 eciam16 filiis pro certo sciam; tunc nec½me17 piget18 fili19
amabilissime20 ac21 vita comite tibi½documenta, precepta, consilia,22 suasiones ponere,23 quibus½tue vite mores, tibique subiectorum exornes, quandoque½et24
sumpma25 concedente26 potencia post me regna½bis. Te autem studiose adhibita audiencia27 patris28½precepta iuxta
divine
sapiencie suasum ║132. condecet29 observare dicentis per os Salomonis:
Audi fili30½mi disciplinam patris tui et ne dimittas legem½matris tue, ut multiplicentur tibi anni vite½tue. Ex hac ergo sentencia animadvertere3175b poteris,½si ea, que paterna pietate tibi32 precipio, contempseris, ║ quod
absit, quod33 amplius amicus dei et
hominum½non eris. Audi
vero inobediencium prevaricatorum½precepti casum et precipicium.34 Adam quidem, ½quem divinus conditor, tociusque35 creature plas|mator36 ad suam formavit similitudinem,½eumque universalis fecit heredem dignitatis,½vinculum fregit preceptorum, statimque dignita|tum37
sublimitatem perdidit ac mansionem paradisi.38½Antiquus quoque populus a deo electus et dilectus, ½quia ligamina mandatorum digitis dei condita39½disiecit, idcirco40
diversis interiit modis: partem41½quidem terra deglutivit, partem quoque exterminator½mortificavit et pars invicem42 se43
interfecit. Filius½quoque Salomonis, abiciens pacifica verba patris ac½superbia elatus, minatus est populo percussiones fra½mee pro mastigiis44
patris,45 idcirco46 multa mala½passus est in regno et ad ultimum deiectus. Hoc½tibi ne47
accidat, obedi michi48 fili
mi; puer es,½diviciarum
vernula, pulvinarum49
accola,50 fotus edu½catusque in deliciis cunctis,51 expedicionum laboris½atque diversarum gencium incursionis expers, in½quibus ego iam fere meam totam contrivi52 etatem. ½Iam tempus adest, in quo tibi non semper pulvinarium53½mollicie,54
que te hebetem55 et
delicatum reddant,½adhibende sunt, quod est dissipacio virtutum et½viciorum formentum atque contempcio56 mandatorum, ½sed interdum57
asperitas58 tribuenda est, que tuam½intelligenciam ad ea, que precipio, reddat59 atten|tam. Hys ita60 prefatis redeamus61 ad propositum.½
║133. |
Recapitulaciones.1
De
observanda catholica fide.2
De
continendo ecclesiastico statu.
De
impendendo honore pontificum.
De
honore principum et militum.
De
observacione iudicii et paciencie.
De
detencione et nutrimento hospitum.
De
magnitudine consilii.║ 76a
De
execucione filiorum.
De
observacione oracionis.
De
pietate et misericordia, ceterisque virtutibus.3
I. De observanda catholica fide.1½Quoniam2
ad regalis dignitatis ordinem non½oportet nisi fideles et catholica fide im|butos
accedere, idcirco3 sancte
fidei4 in nostris5 manda|tis primum damus locum.6 In primis precipio, ½consilior,7
suadeo fili carissime,8 si
regalem cupis ho½nestare coronam,9
ut fidem catholicam et apostolicam½tali diligencia et custodia conserves, ut omnibus,10½tibi a deo11
subiectis exemplum prebeas, cunctique½ecclesiastici filii12
merito te verum christiane professi½onis nominent virum, sine qua,
pro certo scias, ½christianus non diceris vel
ecclesie filius. Qui enim13½falso
credunt, vel fidem bonis14 non
implent et15 ornant16 operibus, quia fides sine opere
moritur, nec½hic honeste
regnant, nec eterno regno vel coro½na perticipantur.17
Si vero scutum retines fidei, ha|bes eciam galeam salutis. His quidem armis
men|tis18 contra invisibiles et
visibiles19 legittime20 dimicare½poteris inimicos. Nam apostolus dicit: Non corona½bitur, nisi qui legittime21 certaverit. Fides ergo, de|qua loquor,
hec est: ut patrem deum omnipotentem, ½factorem tocius facture et unigenitum eius fili½um, dominum nostrum Ihesum22
Christum de sancta23 Maria½virgine angelo annuncciante24 natum
ac25 pro½tocius mundi salute in crucis pati║134.bulo passum│et spiritum sanctum, qui per prophetas et apostolos atque½ewangelistas26
locutus est, unam deitatem perfectam,½indissolubilem,27
incontaminatam esse firmiter cre½das et sine omni ambiguitate teneas. Hoc est½fides catholica,28
quam sicut Athanasius29
dicit, nisi½quisque fideliter
firmiterque crediderit, salvus esse½non poterit. Si qui aliquando infra tuam in½veniantur30
potenciam, quod absit, qui hanc½collacionem sancte trinitatis dividere vel31 minuere½sive augere conantur, hos ipsos scias esse heresi½arche║76b
servos et non sancte ecclesie filios.32
Tales║vero nec nutrias, neque33
defendas, ne34 tu eciam½videaris inimicus et ultor.35 Huiusmodi enim36 viri½sancte fidei filios omnino reddunt morbidos, et½istam novellam sancte ecclesie plebem inmiserabiliter37½destruunt38
et dissipant.39 Hoc ne fiat,
principaliter cura. ½
II. De continendo ecclesiastico statu.1½In regali quidem pallacio post fidem ecclesia secundum½tenet statum,2
a capite nostro, scilicet Christo ecclesia primi½tus seminata, deinde per eius3 membra, utique apostolos, ½sanctosque patres transplantata et firmiter edificata,
atque½per totum orbem
diffusa. Et quamvis semper novam4
ha½beat prolem, in
ceteris5 tamen locis quasi
antiqua½habetur, hic6 autem fili carissime7 in nostra monarchia½adhuc quasi iuvenis et novella predicatur, atque8 id½circo9
caucioribus evidencioribusque eget custodibus, ½ne bonum, quod divina clemencia per suam in½mensam10
misericordiam11 nobis concessit
inmeritis,12 per½tuam desidiam et pigricam atque negligenciam½destruatur, et annichiletur.13 Nam qui minuit aut½fedat sancte ecclesie dignitatem, ille Christi corpus14½mutare15
nititur. Ipse16 enim dominus dixit
Petro,│quem17
custodem magistrumque18 eidem
posuit sancte½ecclesie: tu es Petrus, et super hanc petram edi½ficabo ecclesiam meam. Se ipsum quidem nominabat½petram,19
non ligneam vero, neque lapideam, super se½edificatam ecclesiam dixit, sed populum acquisicionis½gentem electam, divinum20
gregem, fide
║135. |
doctum,21½baptismate lotum,22
crismate23 unctum,24 sanctam ap½pellat super se25
edificatam ecclesiam. Si quis in½felix26 huius
ecclesie sancte27
membra vel parvulos scan½dalizat, iuxta evangelii28 preceptum dignus est,½ut suspendatur mola29
asinaria collo30 eius
et½demergatur in
profundum maris, idest: deiciatur de½potestatis dignitate et maneat extra ecclesiam½iustorum in illa mundiali miseria, sicut hetnicus31½et publicanus. Ac per hoc fili mi florente studio½ debes invigilare in sancta ecclesia de die in│diem,
ut32 pocius augmentum33 capiat, quam detrimentum½paciatur. Unde34
quidem inprimis35 reges
augusti½dicebantur, quia
augebant ecclesiam. Hoc et tu║facias, ut et36 tua corona laudabilior et vita be½acior ac prolixior habeatur.
III. De impendendo honore pontificum.1½Regium solium ornat ordo pontificum ac½per hoc in regali dignitate tercium possident½locum. Pontifices, karissime2 fili, sint tibi3 seniores; illos½ita custodias, sicut oculorum pupillas. Si illorum
beni½volenciam4 habueris,5 neminem adversariorum timebis, ½illis quidem te observantibus eris securus in omnibus;
½illorum precacio
commendabit te omnipotenti deo. Illos½enim deus divini generis constituit custodes, fecitque
spe½culatores animarum
ac6 tocius ecclesiastice7 dignitatis½atque8 divini
sacramenti compositores et datores. ½Sine illis enim9
nec constituuntur reges, nec principan|tur; per illorum interventum delicta
delentur½hominum. Si illos
perfecte amas, te ipsum sine du½bio sanas, tuumque10
regnum honorifice gubernas. In½manus enim illorum posita est potestas ligandi nos½in peccatis et a peccatis solvendi. Testamentum½enim11
sempiternum statuit illis deus, eosque segre½gavit ab hominibus et sui nominis atque sanctitatis½fecit participes et ab humano die interdixit repre½hendendos esse per David deificum12 regem: Nolite½tangere christos meos. Ille enim tangit christos dei, ½qui contra divinum atque canonum13 institutum sacri½ordinis viros falsis criminacionibus fedat, atque½in publicum prohtrahit.14
Quod te
║136. |
omnino
fili mi½agere prohibeo, si
vis beatus vivere et tuum reg½num honestare, quia in his rebus imprimis½offenditur deus. Si accidente casu culpa reprehen½sione digna super aliquem horum, de quibus sermo½est, ceciderit, quod absit, corripe eum ter, quater½inter15 te et
ipsum solum iuxta preceptum evangelii.16½Si tunc secrete17
rennuerit18 audire monita,19 adhibenda sunt½sibi20
publica secundum hec:21 Si te
non audierit, ½dic ecclesie. Nam si tu ordinem servabis,22 gloriosam½tuam penitus exaltabis23
coronam.
IV. De honore principum et militum.1½Quartus decor regiminis est fidelitas, fortitudo,
║agilitas, comitas, confidencia principum,2 comitum, ½militum.3
Illi enim sunt regni propugnaculum,
defensores4½inbecillium,5
expugnatores6 adversariorum, augmenta½tores monarchiarum.7
Illi enim sunt fili mi tibi8 patres½et fratres, ex his vero neminem in servitutem redi½gas vel servum nomines. Illi tibi militent, non½serviant, eorum omnibus9
sine ira et superbia atque½invidia, pacifice, humiliter, mansuete dominare,½memoria retinens semper,10 quod omnes homines unius11½sint condicionis et quod nil elevat, nisi humilitas,12 nil deicit,13 nisi superbia et½invidia. Si eris pacificus, tunc dixeris rex et regis½filius atque amaberis a cunctis militibus; si ira | cundus,
superbus, invidus, inpacificatus14
super comi|tes et principes cervicem erexeris, sine dubio fortitu|do militum
hebitudo15 erit regalium
dignitatum16 et½alienis tuum tradetur regnum.17 Hoc timens cum½regula virtutum dirige vitam comitum, ut tua
di|leccione cingulati18
semper regali dignitati19
adhereant½inoffensi, ut20 tuum regnum per omnia sit pacificum.│
V. De observacione iudicii et paciencie.1½Paciencie et iudicii observacio quinta regalis½corone est ornacio. David2 rex atque propheta dicit: ½Deus iudicium tuum regi da. Et idem alibi: Honor½regis iudicium diligit. De paciencia Paulus apostolus½loquitur:
║137. |
Pacientes estote ad omnes. Et dominus in½evangelio:3
In paciencia vestra possidebitis animas vestras. ½Ad hoc tende fili mi: si vis regni habere honorem,4½dilige iudicium; si animam tuam possidere vis, esto½paciens. Quocienscumque5
fili karissime6 causa
digna½iudicari ad te
venerit, vel aliquis capitalis senten½cie7 reus,
noli inpacienter8
portare, vel cum iura½mento firmare illum punire, quod instabile et9½fragile debet esse, quia stulta vota frangenda½sunt; vel per te ipsum diiudicare, ne tua regalis½dignitas usurpacione inferioris negocii10 fedetur, sed½pocius huiusmodi negocium ad iudices mitte, quibus½hoc commissum est, quo11
illi secundum suam hoc12
discer½nant13 legem. Time esse iudex, gaude vero rex
esse½et nominari. Reges
vero pacienter14 regnant,
im½pacientes autem
tyrannizant.15 Quando quidem½aliquid, quod tue16
convenit ad iudicandum dignitati, ║tibi
venerit, cum paciencia et misericordia sine iusiu½rando17 hoc iudica, ut tua corona laudabilis
sit½et decora.
VI. De1 detencione et nutrimento2 hospitum. ½In hospitibus3
et adventiciis viris tanta inest uti½litas, ut digne sexto in loco regalis dignitatis4 pos½sit haberi. Inde5
enim imprimis6 Romanum crevit imperium,
½Romanique reges
sublimati fuerunt et gloriosi, quod7│multi
nobiles et sapientes ex diversis illo conflue½bant partibus.8
Roma vero usque hodie esset ancilla, ½nisi Eneades9
fecissent10 illam liberam. Sicut
enim½ex diversis
partibus et11 provinciis veniunt
hospites, ita½diversas linguas et consuetudines, diversaque documen½ta et arma secum ducunt, que omnia regna12½ornant et magnificant aulum et perterritant13 ex½terorum arroganciam. Nam unius14 lingue uniusque15½moris regnum inbecille16 et fragile est.17 Propterea iu½beo tibi18
fili mi, ut bona voluntate illos nutrias, ½et honeste teneas, ut tecum
libencius degant, quam½alicubi habitent.19 Si enim tu destruere, quod ego edi½ficavi, aut dissipare, quod congregavi, studueris,
sine½dubio maximum detrimentum
║138. |
tuum
pacietur regnum. ½Quod ne fiat, tuum quottidie auge regnum, ut½tua corona ab hominibus habeatur augusta. ½
VII. De magnitudine consilii.1│In tribunalibus regum consilium sibi septimum2 lo½cum3
vendicat. Consilio quidem constituuntur reges, de½terminantur4
regna, defenditur patria, componuntur prelia,5½sumitur6
victoria, propelluntur inimici, appellantur amici, ½civitates construuntur, et castra adversariorum destru½untur. Quando vero consiliis inest utilitas, iam½a stultis et arrogantibus ac mediocribus, ut½michi7
videtur, non valent8
componi viris, sed a½maioribus et melioribus, sapiencioribusque9 et10
hone½stissimis
senioribus exprimi debent et poliri. Id½circo11 fili
mi cum iuvenibus et minus sapientibus½noli consiliari,12
aut de illis consilium querere, sed a se½natoribus, quibus illud negocium propter etatem et½sapienciam sit aptum. Nam consilia regum in pecto½ribus13
sapiencium debent claudi, non ventositate14
stultorum propagari. Si enim gradieris cum sapientibus, ½sapiens efficieris,15
si versaris cum stultis, sociaberis½illis fatente spiritu sancto per Salomonem: Qui cum║sapientibus
graditur, sapientum erit amicus, nec½stultorum erit similis. Et David psallit: Cum sancto½sanctus eris, et cum viro innocente innocens eris½et cum electo electus eris et cum perverso
perverteris. ½Ac16 per17 hoc quidquid18 negocii unicuique conveniat etati, ½in hoc se exerceat,19
scilicet iuvenes in armis, sena½tores in consiliis. Omnino tamen iuvenes non sunt20 expellendi½de21
consiliis; quociens vero cum illis consilium½inibis, eciamsi sit habile, tamen semper ad maio½res deferas,22
ut omnes actus tuos norma sapiencie½mensures.23
VIII. De execucione filiorum.1½Execucio maiorum in regali dignitate octavum½possidet locum. Regale ornamentum scio½esse maximum antecessores sequi reges et hone½stos imitari parentes. Qui enim antecessorum2 decre½ta spernit patrum, nec divinas procurat leges. Patres½enim idcirco sunt patres, ut nutriant filios, ideoque½filii sunt,3
ut obediant parentibus.4 Qui
patri suo½resistit, ║139. inimicus dei
consistit. Omnes
enim
inobedi½entes deo sunt5 resistentes. Spiritus quidem inobedi½encie dispergit flores corone. Inobediencia6 enim½tocius est regni7
pestilencia. Propterea fili karissime,8
edic½ta patris tui,
silicet mei semper tibi sint promptuosa, ½ut prosperitas tua ubique regalibus dirigatur9 habenis.10½Mores quidem meos, quos11
regali vides convenire½dignitati, sine vinculo tocius ambiguitatis sequere. ½Grave enim tibi est huius climatis tenere regnum, ½nisi imitator consuetudinis ante regnancium extiteris½regum. Quis Grecus regeret Latinos Grecis mo½ribus, aut quis Latinus regeret12 Grecos Latinis│moribus? Nullus.13 Idcirco consuetudines sequere meas, ½ut inter tuos habearis precipuus et inter alienos½laudabilis.
IX. De observacione oracionis.1½Observacio oracionis maxima2 acquisicio est½regalis salutis, et ideo3 tonum4
in5 nonaria½regie dignitatis canit regula. Contigua6 oracio½est peccatorum ablucio et remissio. Tu autem fili½mi, quocienscumque7
ad templum dei8
curris,9 ut deum½adores cum Salomone,10
filio regis et ipse semper½rex11
dicas: Emitte domine sapienciam de sede magni½tudinis tue, ut mecum sit et mecum laboret, ½ut sciam, quid acceptum sit coram te omni tempore. ║Et
iterum: Domine pater et deus vite½ mee,
ne derelinquas me in cogitatu maligno. ½Extollenciam oculorum meorum ne dederis michi12 et½desiderium malignum averte13 a me. Domine aufer½a me concupiscenciam et animo irreverenti et in½frunito14
ne tradas me domine. Hac quidem oracione½antiqui utebantur reges, tu quoque hac eadem½utere, ut deus cuncta vicia a te aufferre dignetur, ½ut invictissimus rex a cunctis nomineris. Ora½eciam, ut desidiam15
et ebetudinem16 a te depellat, ½et sublevamentum17
omnium tibi tribuat virtutum, ½quibus visibiles et invisibiles vincas inimicos. ½Ut securus et expeditus ab omni incursione ad½versariorum18
cum omnibus tibi subiectis cursum eta½tis tue vite cum pace possis finire.
X. De pietate et misericordia,
ceterisque virtutibus.1½Modus ║140. virtutum
finit2
coronam regum, et in½preceptis ponitur decimus. Nam dominus vir½tutum ipse est rex regum, sicut sui exercitus ce½lestis plenitudo in denis consistit choris, sic tue½vite conversacio in decem persistat mandatis. Oportet½regem esse pium, misericordem et ceteris virtu½tibus imbutum et ornatum. Rex enim impietate3 et½crudelitate fedatus, incassum sibi nomen vendi½cat regis, quia tyrannus4 est dicendus. Ob hoc½ergo fili mi amabilissime, dulcedo cordis mei, ½spes future sobolis, precor,5 iubeo, ut per omnia et½in omnibus pietate suffultus non solum parentele½et cognacioni,6
vel principibus, sive ducibus7 sive
divitibus seu vi½cinis et incolis sis propicius, verum eciam extraneis,
½et cunctis ad te
venientibus. Nam8 opus
pietatis½ad summam te ducit
beatitudinem. Sis misericors½omnibus vim pacientibus, semper illud divinum½in tuis precordiis habens exemplum: Misericordiam½volo et9
non sacrificium. Paciens esto ad omnes, ½non tantum potentes, sed eciam potestate carentes. Sis½denique fortis, ne te prosperitas nimis elevet, aut½adversitas deiciat. Sis quoque humilis, ut deus te
altum faciat hic et in futuro.10 Sis
vero modestus, ut11 ultra½modum neminem punias, vel dampnes.12 Sis½mitis, ut nunquam
iusticie repugnes. Sis honestus, ½ut nunquam alicui spontaneum inferas dedecus. ½Sis pudicus, ut cunctos libidinis fetores, sicut║stimulum
mortis evites. Hec omnia superius li½bata regalem componunt coronam, sine quibus val½let13
nullus hic14 regnare, nec ad eternum
pertingere½regnum. Amen. Explicit
liber primus.15
║141. |
SANCTI STEPHANI DECRETORUM LIBER PRIMUS.
Prefacio regalis
decreti.1½Regnante divina clemencia opus regalis½dignitatis alimonia katholice2 fidei effec½tum, amplius ac3
solidius4 alterius dignitatis
operibus½solet esse.5 Et quoniam unaqueque gens propriis
utitur6½legibus, idcirco nos quoque dei nutu nostram
gubernantes7½ monarchiam, antiquos ac modernos imitantes
augustos, ½decretali meditacione nostre8 statuimus genti, quemadmo½dum9
honestam et inoffensam ducerent vitam, ut sicut divi½nis legibus sunt ditati, similiter10 eciam secularibus addicti,11½ ut quantum boni in his divinis
ampliantur, tantum rei12½ in istis multentur.13 Que autem decrevimus, in sequentibus
subnotavimus½lineis.14
Capitula huius libri.1 I.
De statu rerum ecclesiasticarum.2 II. De potestate episcoporum
super res ecclesiasticas,3
eorumque4 conveniencia cum laicis.
III. Quales debeant esse accusatores et testes clericorum.5 IIII. Item de eodem.6 V. De labore7 sacerdotum. VI. De concessione
regali propriarum rerum. VII. De retentu8
regalium rerum. VIII. De observacione dominici9 diei.10
VIIII. Item alia.11 VIIIII.
De observacione IIIIor 12
temporum. XI. De observacione sextę ferię. XII. De his, qui sine
confessione moriuntur. XIII. De observanda christianitate. XIIII.
De homicidiis.13 XV.
De his, qui suas uxores occidunt.14
XVI. De evaginacione gladii.
║142. |
XVII.
De periuris.15 XVIII. De
libertis.16 XVIIII. De
conventu ad ecclesiam et de his, qui
murmurant vel locuntur in ecclesia hora missę.17
XX. De non recipiendis servis vel ancillis in accusacione et18
testimonio super dominos vel dominas. ║XXI. De his, qui alienis servis libertatem querunt.19 XXII. De his, qui libertos20 in servitutem redigunt. XXIII.
De his, qui alterius milites sibi tollunt. XXIIII. De his, qui alterius
sibi hospites tollunt.21 XXV.
De his,22 qui flagellantur23 sua querentes. XXVI. De viduis
et orphanis. XXVII. De raptu puellarum. XVIII. De fornicacionibus24 cum ancillis alterius. XXVIIII.
De his, qui petunt sibi25
ancillas26 in uxores. XXX.
De his, qui extra regnum suas27
fugiunt uxores. XXXI. De furto mulierum.28
XXXII. De incendiis mansionum. XXXIII. De strigis. XXXIIII.
De maleficis29 XXXV. De
invasione domorum.30
|
De statu rerum ecclesiasticarum.1½Quisquis fastu2
superbie elatus domum½dei ducit contemptibilem3 et possessiones deo4 consecratas, ½atque ad honorem dei sub regia inmunitatis5 de½fensione constitutas inhoneste tractaverit, vel
infringere½presumpserit,
quasi invasor et violator domus dei excom½municetur.6
Decet enim et7 ut indignacionem ipsius
domini regis½senciat, cuius
benevolencie8 contemptor9 et constitucionis10 pre½varicator extitit.11
Nichilominus tamen rex suę concessionis½immunitatem ab omnibus dicionis suę12 illesam conservari precipiat, ½assensum vero non prebeat improvide13 affirmantibus, non debere esse½res dominicas, id est domino dominancium traditas. Ita14
sunt15 sub de½fensione regis, sicuti proprię sue hereditatis,
magisque½advertat, quia quanto deus
excellencior est homine, tanto½prestancior est divina causa mortalium possessione. ½Quocirca decipitur, quisquis plus in pro∙║143.priis,
quam in dominicis
rebus16
gloriatur.17 Quarum divinarum rerum
defensor et custos divinitate18½statutus, diligenti cura non solum eas│servare,
sed eciam mul½tiplicare debet, magisque illa,
que diximus prestanciora, quam sua19║defendere
oportet et20 augmentare. Si quis
igitur21 insanus inopor½tunitate22
improbitatis23 suę regem a recto
proposito per½vertere24 temptaverit,25 nullisque remediis mitigari½posse visus26
fuerit, licet27 obsequiis aliquibus
transitoriis28 sit ne½cessarius, abscidendus29 ab eo proiciendusque30 est iuxta½illud evangelicum:31 Si pes, manus vel oculus tuus32 scan½dalizat te, amputa vel33 erue eum et proice abs te. ½
II. De potestate
episcoporum super res ecclesiasticas, eorumque conveniencia cum laicis.1½Volumus,2 ut episcopi habeant potestatem res3 ęcclesi½asticas4 previdere,5 regere et gubernare atque dispensa½re secundum canonicam6 auctoritatem.7 Volumus ut et8½laici in9 eorum ministerio obediant episcopis ad
regen½das ęcclesias, viduas et orphanos
defensandos et½ut obedientes sint10 ad eorum christianitatem servan½dam. Consencientesque sint comites et iudices
presulibus½suis ad iusticias faciendas iuxta
precepta le½gis divinę. Et nullatenus per
aliquorum mendacium vel½falsum testimonium, neque11 periurium aut per12 premium13½lex iusta in aliquo depravetur.
III. Quales debeant esse testes
et accusatores1
clericorum. ½Testes autem et accusatores clericorum2½sine aliqua sint infamia, uxores
et filios habentes, ½et omnino Christum predicantes.
IIII. Item de eodem.1 ½Testimonium laici adversus
clericum2 nemo re½cipiat. Nemo enim3
clericum quemlibet4 in
publico exami½nare presumat, nisi in ęcclesia.5
V. De labore sacerdotum. ║Scitote fratres cuncti,
quod supra
║144. |
omnes
vos laborat½sacerdos.
Unusquisque enim vestrum1 suum
fert laborem proprium, ½ille vero et suum et singulorum. Et2 ideo sicut ille pro omnibus vobis,3½ita et vos4
omnes pro eo summo opere5
laborare debetis½in tantum, ut si necessitas6 fuerit, animas vestras pro½eo ponatis.
VI. De concessione regali propriarum rerum. ½Decrevimus nostra regali1 potencia, ut unusquisque ha½beat facultatem sua dividendi, tribuendi uxori, ½filiis filiabusque atque2 parentibus sive ęcclesię, nec post½eius obitum quis hoc destruere audeat.
VII. De retentu regalium rerum.1½Volumus quidem,2
ut sicuti3 ceteris facultatem
dedimus dominan½di suarum rerum, ita eciam res, milites, servos et
quicquid ad½nostram regalem
dignitatem4 pertinet, permanere5 immobile, ½et a nemine quid inde rapiatur6 aut subtrahatur, ½nec quisquam in his predictis sibi favorem acquirere
audeat. ½
VIII. De observacione dominici diei.1 Si quis
igitur presbiter½vel comes, sive aliqua alia persona fidelis die
dominica½invenerit
quemlibet laborantem, sive2 cum
bubus,3 tollatur sibi½bos et civibus ad manducandum detur. Si autem cum½equis, tollatur4
equus, quem dominus bove redimat, si velit, ½et idem bos manducetur, ut dictum est. Si quis5 aliis½instrumentis, tollantur instrumenta et vestimenta, que
si½velit, cum cute
redimat.
VIIII. Item aliud.1½A2
sacerdotibus vero et comitibus commendetur omnibus villi½cis, ita ut illorum iussu3 omnes concurrant die dominica║ad
ęcclesiam, maiores ac4
minores, viri ac5
mulieres, ½exceptis6 qui ignes custodiunt.7 Si quis8
vero non9 observacionis10 causa11½remanebit per12 illorum negligenciam, vapulent13 ac depilentur. 14½
║145. |
X. De observacione IIIIor1 temporum. Si
quis quatuor½temporum ieiunia
cunctis cognita, carnem man½ducans violaverit, perspacium unius ebdomadę inclusus
ieiunet. ½
XI. De observacione VI.1 ferię. Si
quis in2 sexta feria½ab omni christianitate observata carnem manducaverit, ½per unam ebdomadam luce inclusus ieiunet.
XII. De his, qui sine confessione moriuntur. ½ Si quis tam perdurato corde1 est,2
quod absit ab3 omni½christiano, ut nolit confiteri sua facinora secundum½suasum presbiteri, hic sine omni divino officio et ele½mosinis4
iaceat, quemadmodum infidelis. Si autem pa½rentes et5
proximi neglexerint6 vocare
presbiteros et ita½subiacet7
absque confessione morti, ditetur oracionibus½ac consoletur elemosinis, sed parentes lavent8 ne½gligenciam ieiuniis secundum arbitrium presbiterorum.9 Qui vero su½bitanea periclitantur morte, cum omni10 ecclesiastico½sepeliantur honore, nam divina iudicia occul½ta11 nobis
sunt et incognita.12
XIII. De observanda christianitate.1 ½Si quis
observacione christianitatis neglecta et½negligencie stoliditate2
elatus, quod3 in eam commiserit, ½iuxta qualitatem offensionis ab episcopo per
disciplinas½canonum iudicetur.
Si vero rebellitate instructus½rennuerit sibi impositum4 ęque suffere, iterum5 eodem║iudicio restringatur║121b et eciam usque
sepcies. Tandem super6 omnia½si7
resistens et abnuens8
invenitur,9 regali iudicio, sci½licet defensori christianitatis tradatur.
XIIII. De homicid(i)is.1 ½Si quis ira accensus2
aut3 superbia elatus spontaneum½commiserit homicidium, sciat se secundum nostri
senatus½decretum centum et X4
daturum pensas auri.5 Ex
quibus quinqua½ginta6 ad fiscum regis deferantur, alie7 vero L8
paren½tibus dentur, X9 autem arbitris et mediatoribus
condonen-
║146. |
tur.
½Ipse quidem
homicida secundum institucionem canonum ieiunet. ½
Item aliud.10
Si quis autem casu occiderit½quemlibet, XII11
auri pensas12 persolvat et sicut
canones½mandant, ieiunet.
Item de homicidiis servorum.13│ Si alicuius servus servum alterius occiderit, reddatur ser½vus pro servo aut redimatur et penitenciam, quod dictum
est, agat. ½
Item aliud.14
Si vero liber alicuius occiderit½servum, reddat alium servum vel precium15 componat½et secundum canones ieiunet.
XV. De his, qui suas uxores occidunt.1 ½Si quis comitum
obduratus corde neglectusque2 anima,
½quod procul sit3 a cordibus fidelitatem observancium, ½uxoris homicidio polluetur, secundum decretum½regalis senatus cum quinquaginta4 iuvencis5
paren½tibus mulieris
concilietur et ieiunet secundum manda½ta canonum.6
Si autem miles vel7 alicuius vir uber½tatis eandem culpam inciderit,8
iuxta eundem½senatum9 solvat parentibus X10
iuvencos, ieiunetque, ║ut dictum est. Si vero vulgaris in eodem crimine
inve½nietur, cum
quinque iuvencis11
cognatis reconcilietur12½et subdatur predictis ieiuniis.13
XVI. De evaginacione gladii.1½Ut pax firma et incontaminata per omnia maneat, ½tam inter maiores natu, quam inter minores,
cuiuscunque½condicionis sint,
interdiximus omnino, ut nullus½ad ledendum aliquem evaginet gladium. Quod si quis½posthac stimulis suę audacię tactus temptaverit, ½eodem iuguletur gladio.
XVII. De periuris.1½Si quis valencium fide commaculatus, corde pol½lutus, iuramento confracto2 periurio addictus½invenietur, perditus manu periurium luat, aut½cum3
quinquaginta iuvencis manum redimat. Si½vero vulgaris periurus extiterit, manu amputa½ta4
punietur aut XII5
iuvencis redimetur½et ieiunet, ut canones mandant.
║147. |
XVIII. De libertis.1½Si quis misericordia ductus proprios servos et
ancillas½libertate
feriaverit2 cum testimonio,
decrevimus, ut post obitum eius nemo invidia tactus in servi½tutem eos audeat reducere. Si autem liberta½tem promiserit et morte impediente non testi½ficatus fuerit,3
habeat mulier illius vidua½et filii potestatem hanc eadem libertatem testifi½cari4 et
agapen5 facere pro redempcione
anime sui mariti, qualitercunque velit.6
║
XVIIII. De conventu ad ecclesiam et de his, qui
murmurant vel½loquuntur hora missę.1 Si qui2 ad ecclesiam venientes3½ ad4 audiendum
officium5 et ibidem hora solempni½tatis6
missarum inter se murmurant et ceteros inquie½tant, exponentes fabulas ociosas, et non inten½dentes divinas lecciones, cum ecclesiastico nu½trimento,7
si maiores sunt,8
increpati9 cum dedecore½expellantur de ęcelesia, si vero minores et vulgares, ½in atrio ęcclesię pro tanta temeritate coram omnibus½ligentur et corripiantur10 flagellis ac cesura capillorum.11½
XX. De non recipiendis servis vel ancil½lis in accusacionem vel testimonium super dominos vel
dominas.1½Ut gens huius monarchię2
ab omni incursu et ac½cusacione servorum et ancillarum remota et quieta½maneat, secundum decretum regalis3 concilii pe½nitus interdictum est, ut in4 nullius5
casua6 culpę aliqua½servilis persona7
contra dominos vel dominas in accusa½cionem vel8
in9 testimonium recipiatur.10½
XXI. De his, qui alienis servis libertatem
acquirunt.1½Si quis improvidus alienum servum sine conscien½cia sui senioris ante regem vel maiores½natu et dignitate duxerit, ut soluto servi½tutis iugo levitatem libertatis sibi acquirat, ½sciat se, si dives est, quinquaginta iuvencos½redditurum, ex quibus quadraginta
debentur║regi,
║148. |
X vero seniori servi. Si vero pauper et tenuis, XII½iuvencos, ex quibus X regi, duo seniori servi. ½
XXII. De his, qui liberos in servitutem redigunt. ½Quoniam igitur dignum deo1 est et hominibus optimum, ½unumquemque suę2
industria3 libertatis vitę cursum½ducere, secundum regale decretum statutum est, ut½nemo comitum vel militum posthac4 liberam5
personam½servituti subdere
audeat. Quod si elacionis6 au½dacia7 suę8 stimulatus presumpserit, sciat se
totidem½ex9 proprio compositurum; que vero
composicio inter regem½et comites dividatur, ut10 cetera.
Item de eodem.11½Sed12 si
quis actenus13 in servitute14 retentus pro liberta½te sui tuenda iudicium legale15 faciens, se½curus extiterit, tantummodo libertate fruatur½et ille, a quo in servitute tenebatur, nichil16 reddat.½
XXIII. De his qui alterius milites sibi tollunt.1½Volumus, ut unusquisque senior suum habeat mili½tem, nec aliquis alter illum suadeat antiquum½deserere seniorem et ad se venire, inde enim½litigium habet2
inicium.
XXIIII. De his, qui hospites alterius sibi
tollunt.1½Si quis hospitem cum benivolencia2½accipit3
et nutrimentum sibi honeste inpendit,4
quamdiu½secundum propositum
nutritur, non deserat suum nutritorem, ½nec ad aliquem alium suam deferat hospitalitatem.½
XXV. De his,1 qui flagellantur2 sua quęrentes.║Si cuius3 miles
aut4 servus ad alium fugerit5 et his,6½cuius miles vel servus fuga lapsus7 est, suum miserit½legatum ad reducendos8
eos, et is9 legatus ibidem a quoquam½percussus et10
flagellatus extiterit, decernimus nostrorum pri½matuum11
conventu, ut ille percussor X12
solvat iuvencos.13½
║149. |
XXVI. De viduis et
orphanis. Volumus
quidem, ut et1 viduę½et2 orphani sint nostrę legis3 participes tali te½nore,
ut si qua vidua cum filiis filiabusque4
remanserit,½atque nutrire eos et manere cum illis,
quamdiu vixerit, ½promiserit, habeat potestatem a nobis
sibi concessam5 hoc½faciendi
et a nemine iterum cogatur in coniugium.½Si vero6
mutato voto iterato7 nubere
voluerit et½orphanos deserere, de rebus orphanorum
nichil8½omnino
sibi vendicet, nisi tantum sibi congrua9
vestimenta.10½
Item de viduis.11 Si autem vidua sine prole remanserit,½et
se innuptam in sua viduitate permanere promi½serit, volumus, ut potestatem habeat12 omnium bonorum½suorum,
et quidquid13 velit14 inde15
facere, faciat. Post16
obitum½autem17
eius eadem bona ad suos18
redeant parentes ma½riti, si parentes habet; sin autem19 rex sit heres.20│
XXVII. De raptu puellarum.
Si quis militum
impudicia½fedatus puellam aliquam sine
concessione parentum sibi in½uxorem rapuerit, decrevimus puellam
parentibus½reddi, eciamsi ab illo aliqua vis sibi
illata sit; et rap½tor X1
solvat iuvencos pro raptu, licet postea║reconcilietur parentibus puellę.
Si vero pauper quis2 hoc½vulgaris3 agere agreditur, 4 componat raptum V5½iuvencis.6
XXVIII.
De fornicatoribus1 cum
ancillis2 alterius. ½Ut liberi suam custodiant libertatem incontamina½tam,
volumus illis ponere caucionem.3 Quisquis4 trans½grediens, fornicatur5 cum ancilla alterius, sciat se½reum6 criminis et pro eodem crimine inprimis
decoriari.7½Si
vero secundo cum8 eadem
fornicatus fuerit, iterum decori½etur9
ac10 depiletur.11 Si autem tercio, sit servus pariter
cum½ancilla, aut redimat12 se. Si autem ancilla conceperit½de
eo et parere non potuerit,13 sed
in partu moritur,14½componat
eandem15 cum altera ancilla.
║150. |
De servorum fornicacione.16 ½Servus quoque alterius17
si18 cum ancilla alterius19 fornicatur, de½corietur20
ac21 depiletur. Et si ancilla de eo
conceperit,½et in partu
moritur, 22servus venundetur ac
dimidia½pars precii
seniori ancille detur, altera pars vero23
seni½ori servi
remaneat.24
XXVIIII. De his, qui
petunt sibi1 ancillas2 in uxores.½Ut nemo eorum, qui libero½censentur nomine,3
cuiquam quid4 iniurie facere au½deat,5
terrorem et caucionem imposuimus,6
quia7 in½hoc regali concilio decretum est,
ut si quis liber con½nubium ancillę alterius sciente
domino ancillę ele½gerit, perdita8 libertatis sue9 industiria perpetuus½efficiatur servus.
XXX. De his, qui
extra regnum suas fugiunt uxores. ║Ut gens utriusque sexus certa lege et absque
iniuriis ma½neat et vigeat, in hoc regale
decretum1 statutum est, ½ut si quis protervitate preditus propter
abhominacionem½uxoris patriam effugerit, uxor
cuncta, quę in pote½state mariti habebantur,
possideat, dum velit ex½pectare virum et2 nemo in aliud coniugium cogere3½presumat.4 Et si sponte nubere velit, liceat
sumptis½congruis sibi vestimentis5 et dimissis ceteris bonis ad con½nubium ire. Et si vir hoc audito redierit, ne li½ceat sibi aliam ducere preter suam, nisi cum
licencia episcopi.6 ½
XXXI. De furto mulierum.1 Cum igitur cunctis horrendum2½et omnibus3 abhominabile sit, virilem sex tum
repertum4½furtum fecisse5
et magis magisque sex tum femineum; ½ secundum regalem6 senatum decretum est,7 ut si aliqua½mulier maritata furtum commiserit, a marito½redimetur,8
et si secundo eandem culpam inciderit, simi½liter redimetur;9 si vero tercio, venundetur.
XXXII. De in½cendiis mansionum. Si quis per inimicicias alterius½edificia igne cremaverit, decrevimus ut et 1e½dificia restituat et
║151. |
quidquid2 suppellectilis ar½sum fuerit, et insuper XVI3 iuvencos, qui valent XL4½solidos.
XXXIII. De strigis.1½Si qua striga inventa fuerit, secundum iudicia½lem legem ducatur ad ecclesiam et commendetur sacerdo½ti ad ieiunandum fidemque docendam;2 post ieiunium║vero3 domum redeat. Si secundo in eodem
crimine inveni½etur, simili ieiunio subiciatur;4 post ieiunium vero in½modum crucis in pectore et in fronte atque inter½scapulas incensa clave5
ecclesiastica domum redeat. ½Si vero tercio, iudicibus tradatur.6
XXXIIII. De maleficis.1½Ut creatura dei ab omni lesione malignorum2 remota, ½et a nullo3
detrimentum sui passura maneat, nisi a deo, ½a quo et4
augmentatur, secundum decretum senatus statuimus½magni5
caucionem terroris6
veneficis et7 ma½leficis,8
ut nulla persona maleficio aut vene½ficio quemquam hominum subvertere a statu9½mentis aut interficere audeat. Ast si quis½vel que posthac hoc10
presumpserit,11 tradatur in ma½nus12
maleficio lesi, aut in manus parentum eius, secundum½velle eorum13
diiudicandum.14 Si vero sortilegio
utentes½invenientur,15 ut faciunt in cinere aut his simi½libus, ab episcopis flagellis emendentur.16
XXXV. De invasione domorum.1½Volumus, ut firma2
pax et unanimitas sit inter ma½iores et minores secundum apostolum:3 Omnes unanimes½estote, et cetera. Nec aliquis alium4 invadere audeat. ½Nam si quis comitum post diffinicionem huius communis½concilii5
tam contumax extiterit, ut alium domi que½rat ad perdendum eum atque sua dissipare;6 si7
dominus½domi est et8 secum pugnaverit vel interfecerit, luat½secundum legem de evaginacione9 gladii confectam.10║Si autem comes11 ibidem occubuerit, sine12composicione½iaceat. Si vero ille non supervenerit, se suos mi½li-
║152. |
tes13 miserit, centum14 iuvencis15 componat invasionem.16½Si vero miles quis17
curtim18 vel domum alterius
militis inva½serit, X19 iuvencis20 componat invasionem. Si vulga½ris quidem alterius21
sui similis mansiunculas inva½serit, V22
iuvencis23 solvat incursionem.24½Explicit liber primus.25
║153. |
SANCTI STEPHANI DECRETORUM LIBER SECUNDUS.
I. De ragali dote ad ecclesiam.1½Decem villę ęcclesiam edificent, quam duobus½mansis totidemque mancipiis dotent,2 equo et iumento,½sex bubus3
et duabus vaccis, XXX minutis4
bestiis.½Vestimenta vero et
coopertoria rex prevideat,5
presbiterum et½libros episcopi.
II. De successoribus regalium
beneficiorum.1½Consensimus2
igitur peticioni tocius senatus, ut unusquisque pro½priorum simul et donorum3 regis dominetur,4 dum vivit, excep½to, quod ad episcopatum pertinet et comitatum, ac post
eius½vitam filii simili
dominio5 succedant. Nec pro
ullius6½causa reatus detrimentum7 bonorum suorum8 paciatur quis, nisi consili½atus mortem regis aut tradicionem regni fuerit,9½vel in aliam fugerit10
provinciam; tunc vero bona illius in regiam½veniant potestatem. Ast si quis in consilio regię mor½tis aut tradicionis regni legaliter inventus fuerit,11½ipse vero capitali12
subiaceat sentencię,13 bona vero
illius14½filiis innocentibus inremota sint15 remanentibus salvis.16║
III. De servis et servorum occisoribus.1½Si alicuius servus servum alterius occiderit, senior½homicidę medietatem servi2 componat seniori inter½fecti,3 si
potest; sin autem peracta una quadragesima ve½nundetur servus et precium dividatur.
║154. |
IIII. De liberacione eiusdem.1½Servum liberari2
homicidam, si seniori placuerit, cum3½centum et X4
iuvencis aut5 redimat, aut6 tradat. ½
V. De libertate servorum.1 Si quis alienis servis libertatem½acquirere nititur,2
quod3 servi erunt, totidem mancipia½solvat, ex quibus duę partes regi, tercia seniori½servorum. Rex autem ex sua parte terciam tribuat
comiti.½
VI. De furto servorum.1
Si quis servorum semel furtum½commiserit, reddat furtum et componat2 nasum V3
iu½vencis, si potest;
sin autem abscidatur.4 Si
absciso na½so iterum
commiserit furtum,5
componat6 aures V7 iuven½cis, si potest; sin autem abscidantur.8 Si idem9
ter½cio furtum
commiserit,10 careat vita.
VII. De furto liberorum.1½Si quis liberorum furtum commiserit, hac lege
componere½decrevimus.2 Si3
semel, redimat se, si potest; sin autem½venundetur. Si autem4
idem5 venundatus furtum commi½serit, legibus servorum subiaceat.
Item de eodem.6½Si secundo, simili legi subiaceat; si vero tercio,
dispen½dio vitę
diiudicetur.
VIII. De composicione regis.1½Si quis comitum partem regis defraudaverit, red½dat fraudem et duplo2
componat.
VIIII. De iniusta appellacione.1½Si quis militum iudicium a suo comite2 recteiudicatum║spernens, regem
appellaverit, cupiens comitem suum½reddere iniustum, sit debitor decem pensarum½auri suo comiti.
║155. |
X. De violencia comitis.1½Si quis comitum inventa aliqua occasione quid iniu½ste militi abstulerit, reddat et insuper ex proprio
tantum.2½
XI. De solucione mendacii 1 Si quis
autem militum, suum spontaneum donum½dicens sibi vi ablatum, mendax extiterit, ex2 hoc½careat et insuper tantumdem solvat.
XII. De iudicio gladii.1½Si quis gladio hominem occiderit, eodem gladio
iuguletur.2½
XIII. De debilitacione membrorum.1 Si quis
autem gladio evaginato½alium quemlibet debilitaverit, vel in oculo, vel½in pede, ve in manu, consimile dampnum2 sui cor½poris paciatur.
XIV.1 De gladii½vulneracione. Si quis vero gladio vulneraverit aliquem½et vulneratus de eodem vulnere sanus et incolumis½evaserit, homicidii composicionem vulneris illator
componat.½
XV. De gladii evaginacione sine vulnere. Si quis½furore repletus evaginaverit gladium et tamen non½leserit, pro sola evaginacione mediam1 homicidii compo½sicionem absolvat.2
XVI. De
testimonio seniorum1 regali½curie vel civitati prepositorum. Si quis seniorum2½curti3 regali
aut4 civitati preficitur, testimonium eius½inter comites recipiatur.
XVII. De conspiracione½regis et regni. Si quis in regem aut in regnum½conspiraverit, refugium nullum habeat ad ecclesiam. Et1 si½quis circa2
regis salutem3 aut dignitatem quolibet½modo aliquid conspiraverit aut conspirare aliquid temp½taverit, seu temptanti4
sciens consenserit,5 anate½matizetur et omnium6
fidelium communione privetur. ½Et7 si
quis huiusmodi aliquem noverit et probare║valens non edicaverit,8 predicte subiaceat dampnacioni.9½
║156. |
Item, si servus seniorem,½si miles10
suum comitem interfecerit.11
XVIII. De decimacione. Si cui deus decem dederit in½anno, decimam deo det; et si quis decimam suam
abscondit, novem solvat.1 Et si
quis decimacionem episcopo½separatam furatus fuerit, diiudicetur ut fur ac2 huius½modi composicio tota pertineat ad episcopum.3
XIX. De½versucia comitum. Si quis versuciis1
alicui comitum½vel alteri persone fideli dixerit: audivi regem ad
perdi½cionem tui loqui
et hic2 inventus fuerit, pereat.½
XX (XIIII.) De adulatoribus.1½Si quis falsum testimonium vel adulacionis sermonem½contra aliquos protulerit,2 tacereque3 eos4
deprecatus fuerit, ½ut astucia diaboli ad invicem eos5 separet,6
solvat½duas composiciones
fallacis linguę pro7 reatu
mendacii. Si½uni soli adulatus
fuerit, privetur lingua.
XXI. (XV.)
Ne furis testimonium recipiatur.1½Si quis2
illorum, qui vulgo udvornich3
vocantur, furtum commiserit, le½ge liberorum4
diiudicentur,5
testimonium autem eorum6 inter½liberos7
non recipiatur.8
║157. |
SANCTI LADISLAI REGIS DECRETORUM LIBER PRIMUS.1
Incipit decretum½sancti regis Ladislai.2
(R)egnante3 creatore et salvatore
domino nostro Jesu½Christo anno incarnacionis eius millesimo XC½II0 4
XIII.5
kalendas Junii in civitate Zabolch sancta½sinodus6
habita est, presidente christianissimo hungarorum7½rege Ladislao cum universis regni sui pontificibus½et abbatibus, necnon cunctis optimatibus, cum
testimonio½tocius cleri et populi.
In qua sancta sinodo canonice½et laudabiliter decreta hec inventa sunt.½
Recapitulaciones:1 I. De
bigamis presbiteris et diaconis.2
II. De his, qui ancillam in locum surrogaveri(n)t3 uxoris. III. De indulgencia
presbiterorum.4 IV.
De consensu episcoporum nolentibus separari ab illicito coniugio. V. De
dote ecclesiarum non expleta. VI. De predicione ecclesiarum rerum5 ob sacerdotis incuriam. VII. De
restauracione desolatarum6
ecclesiarum propter sedicionem. VIII. De desolacione propter vetustatem.
IX. De negociatoribus, quos ismaelitas7
appellant. X. De coniugio iudeorum et christianarum8 mulierum. XI. De negligencia
ecclesiarum in dominicis et in festivis diebus. XII. De veneracione
supradictarum dierum. XIII. De interfeccione adultere.9 XIV.De subtraccione calendarum10 absque licencia. XV. De
negligencia festivitatum ob negocia.11
XVI. De negligencia dominice diei. XVII. De hosptitibus
advenientibus clericis.║XVIII. De coherencia clericorum. XIX. De
spretu12 ecclesiarum propriarum.13 XX.
De muliere in adulterio
deprehensa. XXI. De 158. procuracione
abbatum erga
episcopos proprios.14
XXII. De ritu gentilium.15
XXIII. De dacione propriarum rerum alicui ecclesie. XXIV. De
invencione rerum ecclesiarum. XXV. De negligencia fidelium cadaverum. XXVI.
De laboribus iudeorum in festivitatibus. XXVII. De decimacione
liberorum abbatum. XXVIII. De testibus iudicii ferri vel aque. XXIX. De
celebracione misse extra ecclesiam. XXX. De decimacione liberorum.16 XXXI. De carnis dimissione. XXXII.
De illata violencia virginis vel mulieris. XXXIII. De decimacione
pecorum in alio episcopatu nascencium. XXXIV. De satisfaccione
meretricum vel strigarum. XXXV. De abbatis vel monachi17 osculo erga regem vel episcopum. XXXVI.
De salutacione18
abbatis, vel monachi euntis19 ad regem. XXXVII. De vigiliarum
observacione sanctorum. XXXVIII. De sanctarum20 veneracione festivitatum. XXXIX. De
abbatibus vel monachis in calendis21
sedentibus. XL. De decimacionem22
negantibus. XLI. De litigatoribus23
venientibus ad regale palacium.24
XLII. De spretu25
sigilli regis vel iudicis.26
I. De bigamis presbiteris et dyaconis.1½Bigamos presbiteros et dyaconos,2 et viduarum½vel repudiatarum maritos iubemus separari, ½et peracta penitencia ad ordinem suum reverti. Et qui½noluerint3
illicita coniugia4
dimittere, secundum instituta½canonum5
debent6 degradari. Separatas
autem feminas½parentibus suis iubemus reddi7 et quia non erant½legittime, si voluerint,8 liceat eis maritari.
II. De his½qui ancillam in locum subrogaverint uxoris.1║Si quis autem presbiter ancillam suam uxoris½in locum sibi associaverit, vendat; et si noluerit, ½venumdetur tamen, et2
precium eius ad episcopum transferatur. ½
III. De indulgencia presbiterorum.1 Presbiteris autem, ½qui prima et legittima duxere coniuga, indulgen½cia ad tempus datur propter vinculum pacis et uni½tatem sancti spiritus, quosque nobis in hoc dominia
apostolici½paternitas
consilietur.
║159. |
IV. De consensu episcoporum nolentibus½separari ab illicito coniugio. Si quis autem episcopus½aut archiepiscopus ab illicitis coniugiis separari
nolentibus, ½spreto sinodali
decreto aut1
consensum2 prebuerit, aut ecclesiam½dederit, aut aliquid, quod ad ordinem pertinet,3 agere½permiserit,4
a rege et coepiscopis suis secundum, quod5
racionabile½videtur eis
diiudicetur. Si vero archipresbiter causa6½ignorancie7
episcopo consenserit aut presbiter per consensum½illius in tali vicio permanserit, iudicio episcopi
voluntario8½subiaceat.
V. De dote ecclesiarum non expleta. ½Quicumque ecclesiam deo1
edificaverit, et dotem no½minaverit, nominatam vero non dederit, ad illud½explendum transmisso nuncio prevaleat episcopale iu½dicium; cui si quis contradixerit, et contradicendo
verberaveit,2½ipse regali iudicio subiaceat.
VI. De perdicione rerum½ecclesiarum ob sacerdotis incuriam. Si quis pre½sbiterorum res ecclesie ad propria loca duxerit et ibi½vendiderit, vel per incuriam suam perdiderit,
tripliciter ecclesie½restituat.
VII. De restauracione desolatarum ecclesiarum½propter sedicionem. Ecclesias propter sedicionem de½solatas aut combustas, iussu regis parochiani
restituant.1½Calices2
et vestimenta ex sumptu regis dentur, libros3
episcopus provideat.
VIII. De desolacione propter vetustatem.½Ecclesias ex vetustate desolatas episcopus reedificet.1
IX. De½negociatoribus, quos ysmaelitas1 appellant. De½negociatoribus, quos appellant ismahelitas2, si post3½baptismum ad legem suam antiquam per circumcisionem½rediisse4
inventi fuerint, a sedibus suis separati ad½alias villas removeantur. Illi vero, qui inculpabiles½per iudicium apparuerint, in propriis sedibus5 remaneant.½
X. De coniugio iudeorum et
christianarum mulierum.1½Si iudei uxores christianas2
sibi associaverint, aut½aliquam personam christi║160.anam in servicio
aput3 se║detinuerint,
ablate4 ab eis libertati
reddantur, venditoribus½earum5
precium tollatur et in sumptum6
episcoporum veniat.½
XI. De negligencia ecclesiarum in1 dominicis et festi½vis diebus. Si quis in2
dominicis diebus3 aut
in4 ma½ioribus festivitatibus ab ecclesiam non venerit
parochia½nam,5 verberibus corripiatur. Si vero ville
remote½fuerint et ad
ecclesiam suam parochianam6
villani½venire non
potuerint, unus tamen ex eis in vice7
omnium½cum baculo ad
ecclesiam veniat,8 et
tres panes et½candelam ad altare offerat.9
XII. De veneracione supra½dictarum dierum. Si quis in his diebus venatus½fuerit, canibus et1
equo careat, sed equum bove redimat. ½Si vero presbiter vel2
clericus venatus fuerit, ab or½dine descendat usque ad satisfaccionem.
XIII. De interfeccione½adultere. Si
quis uxorem cum alio viro adul½terantem necaverit, deo1
racionem reddat, et si voluerit,½aliam ducat. Si vero ex propinquis aliquis femine2½in eum insurrexerit, quod interfecisset iniuste,
iudicio½discuciatur, et
illud a vicinis eorum omnimodis3
in½vestigetur, si in4 despeccione et contemptu5 aput6
virum suum½prius esset, aut7 aliqua suspicio fornicacionis de illa½prius orta fuisset, et hoc,8 secundum quod racionabile½videtur, diiudicetur.
XIV. De subtraccione calendarum1½absque licencia. Si quis de calendis2
sine presbiteri½sui et fratrum licencia subtraxerit, manum eam, cum½qua fraternitatem promisit,3 decem pensis redimat.½
XV. De negligencia festivitatum ob negocium. Si quis½in1
dominicis diebus vel in2
maioribus festivitatibus3½ecclesiam negligens mercatum frequentaverit, equo
careat.½
XVI. De
negligencia dominice diei. Si quis die dominica½mercatum constituerit, precipit1 sancta sinodus,2 ut½sicut construxit, ita destruat. Si autem quis rennuit,
quinquaginta quinque pensas solvat.3
║161. |
XVII. De hospitibus adveni½entibus clericis.1
Si quis hospes clericus in hanc½patriam sine commendaticiis litteris episcopi sui2 venerit, ne forte½monachus aut homicida fuerit vel alicuius3 ordinis½se confessus fuerit, iudicio vel testimonio
discuciatur.½
XVIII. De coherencia clericorum. Si quis clericus1
in patriam½istam veniens,
alicui episcoporum vel comitum adheserit,½et eum dominus suus bene habuerit, et secundum quod½cum eo convenit, tractaverit,2 si discedere ab illo voluerit,½nequaquam discedat, donec prius de iniusticia3 sibi illata½in audiencia regis declamaverit.4
XIX. De desercione1
propri½arum ecclesiarum. Si derelicta ecclesia villani alias½transierint, pontificali iure et
regali mandato, unde║transierunt, ibi redire cogantur.
XX. De muliere in adul½terio deprehensa.1
Si quis uxorem suam in ad½ulterio deprehenderit2
et in iudicium statuerit, secundum sta½tuta3
canonum penitencia imponatur et peracta penitencia,½si maritus voluerit, iterum recipiat, sin autem, quam½diu ambo vixerint, innupti permaneant.4
XXI. De procura½cione1
abbatum erga proprios episcopos.2½Abbates secundum decreta patrum in procuracione½episcoporum suorum, in cuius territorio sunt,
humiliter½permaneant. Et non
semel in anno, sed sepe monasteria½eorum episcopi visitent et3 regulariter vitam et conversa½cionem fratrum discuciant. Conversi monachi, cui mo½nasterio4
monachorum5 voluerint, se cum regus
suis½commendent;
similiter et monache6 in
monasterio mo½nacharum.7
Deinceps autem aliquis episcopus8
aut abbas½sine titulo certi
loci monachum aut monacham non½audeat ordinare.
XXII. De ritu gentilium.1 Quicumque½ritu gentilium iuxta puteos sacrificaverint, vel ad ar½bores et2
fontes et lapides oblaciones obtulerint,3
re½atum suum bove
luant.
XXIII. De
dacione propriarum½rerum1 alicui ecclesie. Si quis
res suas aut2
predia½uni dederit
ecclesie,3 nulla interveniente
causa subtrahere½audeat et dare alie.4
║162. |
XXIV. De invencione rerum ecclesiarum. ½Res ecclesiarum, ubicunque inveniantur, sive aput1½ecclesias alias vel2
aput3 dominos, ad4 priorem½ecclesiam suam5
redeant.
XXV. De negligencia fidelium ca½daverum.1 Si quis dominicum diem
non servaverit2 et½dies festos non feriaverit3 aut quatuor tempora et½vigilias non ieiunaverit, aut mortuos suos ad
ecclesiam½non sepellierit,
XII4 dies in5 pane et aqua½peniteat6
in cippo. Si dominus servi sui corpus, aut½villicus pauperis hospitis vel villani7 ad ecclesiam non½detullerit, tantumdem peniteat.
XXVI. De laboribus iude½orum in festivitatibus. Si in1
die dominico aut aliis½maioribus festivitatibus iudeum laborantem aliquis in½venerit,2
ne scandalizetur christianitas, cum quibus instru½mentis laboraverit,3
illa4 amittat.
XXVII. De decimacione li½berorum abbatum. Abbates de liberis suis dent de½cimacionem1
episcopis.
XXVIII. De testibus iudicii ferri vel
aque.1½Quocienscumque vel aqua vel ferro iudicium factum½fuerit, intersint ibi tres ydonei2
testes iureiurando3½probati,4 qui
et innocentis innocenciam, et e contra
culpabilis║culpam perhibeant. Presbiter de ferro duas pensas et½de aqua unam pensam accipiat.
XXIX. De celebracione½misse extra ecclesiam. Nullus presbiter missam audeat1½celebrare extra ecclesiam, nisi forte itineris causa
necessitas½cogat eum. Si vero
a comite suo coactus fuerit, ab½ordine cessabit, et qui eum ad hoc coegit,2 LV3
pensas solvat. ½In itinere vero dierum4
divinum officium celebrari5
liceat½in tentorio.
XXX. De decimacione liberorum.1½Episcopi de liberis accipiant decimam;2 liberi vero, cuicunque½episcopo vel comiti adheserint, sicut eis placuerit,3 ita½habeantur, salva tamen libertate. Qui autem pro
animarum½salute4 libertate5 mancipati fuerint, eo tenore tamen,6 ut ecclesie½serviant, ipsi nemini, nisi soli presbitero
administrent.½
║163. |
XXXI. De carnis dimissione.1½Latini, qui Hungarorum consuetudini legittime2 consentire½noluerint, scilicet, qui postquam3 Hungari carnes4 dimise½runt,5
ipsi iterum in secunda et tercia feria comederint,½si se6
nostre consuetudini meliori non consenserint,7
quocumque½volunt,8 eo vadant. Pecuniam vero, quam hic9 acqui½sierunt, hic relinquant, nisi forte resipuerint10 et carnes½nobiscum dimiserint.
XXXII. De illata violencia virginis½vel mulieris. Si quis vel1
virgini vel mulieri de½villa in villam eunti vim intulerit, quantum de2 homi½cidio, tantumdem peniteat.
XXXIII. De decimacione pecorum½in alio episcopatu nascencium. Episcopi, qui decimacionem½pecorum in alio episcopatu accipiunt, quartam partem
presbiteris½in suo episcopatu
manentibus tribuant.
XXXIV. De satisfaccione½meretricum vel strigarum. Meretrices et strige½secundum quod episcopo iuste1 visum fuerit, ita diiudicentur.
XXXV. De½osculo abbatis vel monachi1 erga regem vel episcopum. ½Si contigerit2
regi aut3 episcopo ad4 quamlibet abbaciam½venire, abbas vel monachi ad regis vel episcopi
osculum½in ecclesia non
accedant, sed egressi in claustrum, ordi½natim5
stantes, regis vel episcopi6
osculum prestolentur. Regem½autem et episcopum, cum quot et qualibus sibi pla½cuerit, abbas claustrum intrare permittat.
XXXVI. De saluta½cione1 abbatis vel monachi euntis ad regem. ½Si autem contigerit, abbatem vel
monachum ad curiam½regis venire, in ecclesia dei2 ad salutandum regem non½eat, sed postquam exierit de ecclesia, in domo vel
tentorio½salutet eum.
XXXVII. De observacione
vigiliarum sanctorum.1│ (I)n hac2 vero sancta synodo a3 venerabili rege4½Ladislao5 statutum est, ab universis6 collaudatum et canoni½½zatum, ut vigilie celebrentur
beati7║88a
║164. |
Stephani regis et½Gerardi
martiris, quo die passus est, et tres dies ad fe½stivitatem sancti Martini. Et quod
patruus suus An½dreas rex cum omnibus, qui tunc erant,
episcopis, vo½vit et statuit, iste rex christianissimus
destruere noluit, ½sed firmius8 roboravit,9 scilicet dierum trium10 vigiliam½ad festivitatem sancti Petri.
XXXVIII. De sanctorum vene½racione festivitatum.1½Iste2 vero3 festivitates feriande4 sunt per annum: Nativi½tas domini, sancti5
Stephani prothomartiris, sancti6
Johannis7½ewangeliste, sanctorum8
Innocentum, Circumcisio domini, Epiphania cum vigilia,9½Purificacio sancte Marie, in Pascha½quatuor dies, sancti10
Georgii martiris, Philippi et Jacobi½cum vigilia, Invencio sancte crucis, Ascensio domini,
in½Penthecosten11 IIII12
dies, sancti13
Johannis14 Baptiste, Petri et½Pauli una die, sancti15
Jacobi apostoli,16
sancti17 Laurencii martiris,18 Assum½cio sancte Marie, sancti19 Stephani regis,20 Bartholomei21 apostoli,½Nativitas sancte Marie, Exaltacio sancte crucis,
sancti22½Mathei apostoli, sancti23
Gerardi episcopi,24
sancti25 Michaelis archangeli, ½Symonis et Jude apostolorum,26 Omnium Sanctorum, sancti27 Henrici28½ducis,29
sancti Martini episcopi,30 sancti31
Andree apostoli,32
sancti33 Nicolai½episcopi, 34sancti35 Thome apostoli et36 unaqueque 37parochia38
suum½patronum et dedicacionem ecclesie39 celebret.
XXXIX. De abbatibus½vel monachis in calendis1 sedentibus.2½Abbates et3
monachi inter fratres kalendarum non½sedeant, sed abbas oblaciones fratrum in claustrum½recipiat4
et secundum regulam fratribus administret. ½
XL. De decimacionem negantibus.1 Episcopus accipiat decimacionem in omnibus, sed eo
tenore: ½pristaldus episcopi interroget possessorem annonarum½sew bestiarum, quantum habeat? Si vero crediderit½verbis2
illius,3 accipiat secundum hoc,
quod dixit;4 ║165. si vero½non crediderit, faciat illum iurare et accipiat. In½annona5
vero commixtum ne accipiat, sed½separatim. Si vero6
post iuramentum dominum7
annone½quis alienus
periurum dixerit, preter pristaldum episcopi½ante pristaldum regis et comitis numeretur annona. ½Si culpabilis inventus fuerit dominus annone, ei8½decima pars detur et novem partes dentur episcopo; ½si autem qui9
insurrexerit,10 ipse11 mendax extiterit, eodem½iudicio persolvat culpam. Si non habuerit,12 unde se red½imat, solus vendatur13
exceptis liberis. Decimacio½autem tota colligatur usque ad Nativitatem domini. ║
Filius,14 qui in domo patris est,
seu filius,15 seu16 servus, non½separentur, sed simul dent decimacionem cum patre; a
filiis½vero aut servis,
qui per se habent domos suas,17
accipiant½decimam18 de omnibus, que habent. Si autem
aliquis19 contumax½fuerit, interrogatus decimam noluerit iudicare
pristaldo½episcopi, tunc
pristaldus coram idoneis testibus designet,│quantum sibi videtur esse
iustum. Linum vel cana½pum, quantum potest20
pugillus pressis digitis ad terram½premere, accipiat. Si trituratam annonam invenerit,½si decem ydrie21
fuerint, nichil22
accipiat, si viginti½vel plus, accipiat decimam partem.½
XLI. De littigatoribus1
venientibus ad regale palacium.½Si quis vero nobilium2
vel3 comitum in curiam4 causa½licium veniens ad regale palacium cum suo litigatore½non steterit et regio nunico vocatus sine regis
licencia½domum perrexerit,
racionem perdat et insuper, si quid ab½eo abstulerit,5
duppliciter reddat.
XLII. De spretu sigilli½regis vel iudicis.1
Si quis autem regis sigillum½super aliquem proiciens et ipse in curiam venire
neglexerit,½racionem perdat et
quinque pensas persolvat et quociens½cumque renovaverit, tociens quinque pensas solvat.2 Si½vero iudicis sigillum proiciens3 non venerit, centum½nummos solvat.4
║166. |
SANCTI LADISLAI REGIS DECRETORUM LIBER SECUNDUS.
Sequitur recapitulacio secundi libri:1 I. De furto quorumlibet
principum. II. De furto servi. III.
De ligacione furis.2 IV.
De purgacione furti, si quem furem tota villa 3proclamaverit. V. De inquisicione
furtive rei. VI. De iudicis iudicio4
erga servum vel liberum. VII. De negociatoribus sive
mercatoribus.5
VIII.6 De iugulato homine. IX.
De quolibet eiusdem prosapie faciente furtum. X. De cuius(vis) servo7 in furto deprehenso. XI. De
nobile vel milite8
invadente alterius domum. XII. De libero vel servo in furto capto.9 XIII. De furto clericorum.
XIV. De libero in furto reperto. XV. Ut10 nulli negociatori liceat emere vel
vendere equos aut boves, nisi quantum ei necesse11
fuerit. XVI. De vendicione equorum vel bovum sine licencia regis. XVII.
De privacione honoris comitum, si permittunt12
emere vel vendere. XVIII. De negociacione cuiusvis hospitis.13
Temporibus piisimi regis Ladislai14 omnes nos½regni Pannonico15
optimates in monte sancto½conventum fecimus et quesivimus, qualiter½malorum hominum impedirentur studia et gentis nostre½expedirentur negocia.
I. De furtu proximi quorumlibet principum.1 Primo omnium2
iureiurando½constituimus, ut
qualiscumque proximus3
principum reperiretur in furti4½culpa ultra precium gallinarum, nullatenus possit ab½scondi vel defendi a quolibet eorum. Placuit quoque½ut ipse fur, nisi ceciderit in
ecclesiam, suspendatur5 et½omnis facul-
║167. |
tas6 eius depereat. Et si inprudencia eius,½qui ceperat eum, evaserit in ecclesiam vel in7 curiam½regis vel ad pedes episcoporum, careat, qui non cavit,8 vendi½cacione9
furti. Si autem de manu fideiussoris evaserit,½de patibulo quidem liberetur, verumtamen cum eodem½fideiussore in aliam regionem venundetur et bona½ipsius regali fisco vindicentur.10
II. De furto servi.½Si servus fur inventus fuerit, non possit precio½commutari nasus eius, nisi ceciderit in ecclesiam vel
in cu½riam regis vel ad
pedes episcopi; et si ceciderit, careat½custos eius vindicacione furti. Si vero secundo1 captus½fuerit, suspendatur.
III. De ligacione furis1½Si quis autem furem ligaverit, habeat potestatem
ligandi½eum et ducendi ad
iudicem, sive iuste, sive iniuste li½gaverit. Si autem eum2
ligare quis prohibuerit,3 per½solvat L4
quinque pensas et eandem noxam reddat5½in ligamine.
IV. De purgacione furti, si quem furem½tota villa proclamaverit. ½Si quem deinceps tota villa furem esse procla½maverit, probetur1
iudicio. Unde si mundus apparuerit,½villa persolvat solummodo unam pensam2 presbitero. Si autem½reus iudicetur,3
omnis4 substancia eius5 vendicetur6 regi, unde7 detur IIII.8 ½pars villanis. Si vero aliquem personaliter furem esse½proclamaverit, accipiant9 unam pensam.10 Si autem una½pars11
accusaverit12
furem, alia vero defenderit, non½recipiatur13
eorum defensio, et probato fure iudicio, ½si culpabilis inventus fuerit, non habeant partem in
quarta vendi½cacionis.14
V. De inquisicione furtive rei. ½Si quis vestigia sequitur furtive rei, nuncium pre½mittat1
in villam, in quam dirigantur vestigia,2
ne ex½cuciendo bestias
suas perturbent villani sequenda½vestigia. Quod si contumaciter fecerint, perditas res║persolvant. Si autem, priusquam nuncius
venerit, vil½lani excusserint3 bestias suas, tunc investigatores½prescrutentur singulas domos, ut ipsis placuerit.
║168. |
Si
cui½perierit res, eat
cum testibus ydoneis4
investigare rem,½ubi putaverit esse et si prohibitus fuerit,
prohibitores pro½bentur iudicio et si culpabiles effecti5 fuerint, pereant, ½ut fures; si vero mundati, propter prohibicionem LV6 pensas½solvant.7
Si8 instinctu comitis, sin
militis investigato½rem9
impedierint, pro ipsis LV pensas comes10
persolvat½et post hec
probetur iudicio.
VI. De iudicis iudicio erga½servum vel liberum. Si iudex nasum servi non inciderit vel liberum non½suspenderit, pereant omnia sua preter filios filiasve½et ipse iudex venundetur. Si vero suspenderit iustum,1 centum½X pensas et omnia bona sua suspenso restituat. Et si½se duobus ydoneis testibus liberaverit, ab eo, qui
duxerat2½eum in concilium, tollat LV pensas. Et si advenerit½iudicium3
et iustus iudex apparuerit,4
introductor eadem½pena pereat, qua iudex periturus erat. Et si maioris½facultatis fuerit, quam iudex, amittat eciam
libertatem.½
VII. De negociatoribus sive mercatoribus.1½Nemo emat vel vendat preter mercatum; si qui½vero contra hoc emerint2
de furtiva re, pereant½omnes, et emptor3
et venditor et testes. Si vero½propriam rem contraxerint,4 perdant rem et precium et te½stes tantumdem. Si vero in mercato tractus sit,5½contractus6
fiat coram iudice et theloneario7
et testibus½et si8 res empta9 esse furtiva10 apparuerit, emptor quidem½testimonio iudicis et thelonearii11 evadat, testes autem½reddant venditorem.
VIII. De iugulato homine.1 Si quis
extracto gladio iugulaverit hominem, regali½iudicio tradatur in carcerem, et omnia sua dividantur2½in tria, scilicet vinee, terre, lixe, servi, unde due
partes½dentur cognatis
iugulati, tercia vero filiis et uxori½iugulatoris. Si vero minoris facultatis sit, quam
centum3½X pensarum,4
amittat eciam libertatem.
IX. De quolibet, eiusdem prosapie faciente furtum.½Si quis eodem decreto et divina propiciante gracia½prolem vel cognatum, sive quemlibet propinquum in½furti condicione preoccupaverit.
║169. |
suspensionem vel carnis½perdicionem non subeat, sed ut exul venundetur,½si vulgaris fuerit. Si vero nobilis eadem cul½pa captus a parentibus fuerit, non venundetur, sed½½ergastuli1
custodie commendetur.2
X. De cuiusvis1
servo in½furto deprehenso. Si quis ergo2
servum suum vel½in propriorum sive aliorum in furto3 culpabilem invenerit,½prefato testante eloquio, iudicibus ne parcat ad
incidendum½largiri nasum.
militum½alterius nobilis domum1
invaserit et ibi pugnam fe½cerit, et uxorem illius flagellaverit, si tantam sub½stanciam habuerit, due partes eiusdem substancie pro
reatu½commisso dentur,
tercia vero2 uxori
filiisque suis remaneat.½Si autem substancia defuerit, raso capite ligatus½et flagellatus circa forum ducatur, et sic vendatur3;½alii vero, qui cum illo erant, liberi reatum suum LV4½bizanciis5
redimant, servi vero eadem pena dampnentur,6½ut dominus eorum.7
Servi vero alieni, qui ad hanc½pugnam insciis dominis convenerint,8 venumdentur et½dimidium precium pro reatu9 detur, dimidium vero½ad dominos illorum redeat.
XII. De libero vel servo in furto capto.1½Si quis liber vel servus in furto captus fuerit, ½suspendatur. Si vero pro evadendo patibulo ad½ecclesiam confugerit,2
eductus ab ecclesia obcecetur. Servus½in furto captus, si ad ecclesiam non fugerit, sicut
liber½suspendatur.
Domino servi illius detrimentum3
sit in servo½suspenso, domino
vero rerum perditarum detrimentum½sit in rebus perditis. Liber in furto captus, si ad½ecclesiam confugerit, et inde eductus4 obcecatus fuerit,5½filii sui et filie sue,6
si X7 annorum aut minoris
etatis½fuerint, in
libertate permaneant, si vero maioris│etatis, quam decem annorum fuerint,
in servitutem re½digantur, et omnis substancia eorum aufferatur.8½Servus autem vel liber, si9 anserem aut gallinam½furatus fuerit,10
monoculus11 efficiatur,12 et quod furatus½est, reddat.13
║170. |
XIII. De furto clericorum.½(O)rdo clericalis,1
si anserem vel gallinam, poma2½vel his similia furatus fuerit, scopis3 tantum½a magistro corrigatur, sed quod furatus
est,4 restituat; ½maius his si5
furatus fuerit, ab episcopo suo degra½detur et iudicio vulgari
dampnetur.6½
XIV. De libero in furto reperto. ½Si quis liber decem denariorum precium furatus½fuerit, suspendatur; minus decem denariis1 si½furatus fuerit, furtum duodecies reddat, et bovem║unum
persolvat. Servus autem tale furtum si2
fe½cerit, reddat
duplum et nasum amittat. Servus½profugus si alicubi in3
furto deprehensus fuerit, obcecetur.½Et ideo ne4
suspendatur, nec lingua abscindatur,5
decre½vimus, et si
postea dominus suus eum invenerit,½requirat per eum, si aliquid perdidit.6½
XV. Ut nulli ne½gociatori liceat emere vel vendere equos aut½boves, nisi quantum ei necesse fuerit.1½Nullus mercator in aliquo huius terre confinio equum½aut bovem vendere vel emere2 presumat, sed½equum solum modo sibimet ad expedicionem necessarium,½aut boves ad arandum aptos si voluerit, emat.½
XVI. De vendicione equorum vel boum sine licencia
(regis).1½Si quis equum ad vendendum sine licencia regis½in confinium duxerit, equus per comitem confinii2 ab eisdem3½auferatur, vel4
equi dominus5 in
carcerem mittatur, ½donec testimonio comitis sui comprobetur; et si reus½extiterit, sicut fur pereat,6 sin autem7 liber et sospes½evadat, et8
equum, quem adduxit, amittat.½
XVII. De privacione honoris
comitum, si permittunt½emere vel vendere. Comites confiniorum, si equos½vel boves ultra fines huius1 patrie sine licencia regis½vendi permiserint, comitatus honore priventur. Cu½stodes vero confiniorum, qui vulgo ewrii2 vocantur,½si absque sciencia comitum
tale quid commiserint,3 li½bertatem amittant, si pauperes
fuerint. Illis vero cu½stodibus, qui presunt, si ║171. in culpa eadem rei
inventi½fuerint, cum omnibus, que habuerint, pereant, soli
filii½et filie in
libertate permaneant.4½
XVIII. De negociacione cuiusvis hospitis.1½Hospites ex aliis regionibus in confinium2 pro equo½emendo vel aliis rebus negociandis si venerint,3½cum nuncio eiusdem confinii comitis4 ad regem eat, ½et per licenciam regis quicquid5 et quantum ei con½cessum fuerit, coram pristaldo regis emat. ½Explicit liber secundus.6
║172. |
SANCTI LADISLAI DECRETORUM LIBER TERTIUS.
Incipit1
liber tercius. Capitulaciones eiusdem:2
I. De centurionibus,3
et decurionibus. II. De his, qui aliorum servientes4 detinent. III. De palatino
comite.5 IV. De quolibet6 fure ad ecclesiam fugiente.║V.
De servo vel libero in eadem culpa ad ecclesiam fugiente. VI. De
muliere inventa7 in
furto.8 VII. De puella
furtum faciente. VIII. De furibus9
decem vel VI10
denariorum valencium11. IX.
De his, qui capiunt furem. X. De his, qui in12 expedicione furantur. XI. De
negociatoribus de civitate in civitatem euntibus. XII. De fure in curia
nobilium capto.13 XIII.
De collectoribus fugitivarum14
rerum. XIV. De his, qui equos a cursoribus dimissos15 retinent. XV. De his, qui
decretum regis spernunt. XVI. De iudicibus. XVII. De furibus ad
ecclesiam fugientibus et se innocentes proclamantibus. XVIII. Ut nullus
cum fure convenire audeat. XIX. Nemo ducat furem16 ad alium iudicem. XX. De
usucapionibus.17 XXI.
De his, qui recipiunt18
servum vel lixas alienas.19 XXII.
De iudice eiecto20 et21 constituto. XXIII. De falsis
iudicibus. XXIV. De iudice littigium differente.22 XXV. De iudicibus sigillum
mittentibus. XXVI. De spernentibus sigillum iudicum. XXVII. De
his, qui domi fecerunt pugnam. XXVIII. De cursoribus, qui ultra terciam
villam23 equos duxerint. XXIX.
De querentibus perditarum rerum.
I. De centurionibus et
decurionibus.1 Hoc decreverunt,2 hanc legem constituerunt:½ut nuncius regis per omnes civitates diri½gatur, qui congreget centuriones et decuriones
eorum,3 qui½vulgo ewrii4
║173. |
vocantur, cum omnibus sibi
commissis,½et precipiat eis, ut5 si quem furti culpabilem sciunt, os½tendant;6 et qui pro culpabilibus7 ostensi fuerint,½si8 quod non sint culpabiles, iudicium
portare voluerint,½iudicium detur illis. Quosque nominant
ewrii,9 illi pa½ciantur
sub10 decenario11 numero, quorum unus pro X12 por½tet iudicium; si fuerit salvus,
reliqui IX13 salvi½fiant,14 sin autem IX15 portent iudicium, unus½quisque
pro se. Ille autem, qui pro IX16
iudicium½portaverit, ipse eciam pro17 se portet, sed18 eque║ iudicium.
Post hec inquiratur a
cunctis optimatibus et½populo, si quam villam sciant furto
diffamatam; et½si quam dixerint, dicat19 nuncius regis villanis, ut quos½fures
sciant in illa,20
illos reddant. Quos autem red½diderint,21 si iudicio se22 velle defendere dixerint, ne½prohibentur.
Sed qui fures23
antea auditi fuerant,½illis nequaquam detur iudicium.
Preterea24 eiusdem ville½villani
per decem et decem dividantur, et decimus25½pro
IX26 portet iudicium. Si
fuerit ipse27
mundus, reli½qui IX28
mundi sint; si culpabiles sint,29
sicut supra diximus,½unusquisque pro se portet, decimus
autem, qui pro½IX30
portaverat, ipsemet eque iudicio probetur.31
Deinde½nuncius32 regis de villa in villam vadat,
sciscitan½do a villanis, ut ubi furem sciunt,
monstrent.½Notum eciam faciat, tocius Hungarie
principes33 sa½cramentum
fecisse, quod neque furi parcant,34
neque½celant eum, ipsi35 quoque similiter faciant. Et si½rustici36 dixerint, iusiurandum se37 velle observare,½tunc
ostendant fures, ubi sciunt. Sed si38
postea½aliquis fures39 celasse eos accusaverit,40 et ita periuri½inventi
fuerint, pro commutacione lingue decem½pensas solvant41 et canonice peniteant.
II. De his, qui aliorum
servientes detinent.1½Precipimus2
eciam, ut idem regis nuncius3 palam½faciat omnibus, tam nobilibus, quam ignobilibus,½imprimis episcopis, abbatibus, comitibus, postea
║174. |
vero½minoribus, quod a
tempore regis Andree et ducis½Bele et a
descripcione4
iudicis Sarkas5
nomine aput6½quemcumque7 aliqui civium vel illorum, qui dicuntur
ewnek8½vel servi
detinentur, in assumpcione sancte Marie½omnes regi presententur. Quod si
quis rennuerit,9½duppliciter
reddat; vel si quis10
defendere voluerit, ½in predicta
festivitate veniat ad curiam et de½fendat.
Veniant
et illi omnes, qui dicuntur wzbeg11½ad curiam in
eadem festivitate et secundum quod regale12½iudicium
ordinaverit,13
postmodum ratum permaneat.½Et si14 quis15
ultra predictum terminum16
aliquem illorum,½quos17 tunc reddi precipimus, detinuerit,
dupliciter red½dat et LV
p(ensas) propter transgressionem18
solvat. Et si½qua suspicio de
illo, qui alterius rem detinebat,19
½habita fuerit,20 eo quod ille, quem21 retinuerat, fur et latro½diffamabatur,22 ipse expurget se iudicio; si
culpabilis fuerit, ut fur et ipse diiudicetur.23
Illi
quoque,24 qui½dicuntur vulgo wzbeg,25 cuicumque persone si26 adheserint,27represententeos regi28 in assumpcione sancte Marie;29 quod½si quis transgressus fuerit, bis
totidem reddat et in½super propter
legis fracturam LV30
pensas adhibeat.31½
III.
De palatino comite.1½Placuit eciam, ut
si aliquando2
palatinus3 comes domum½ierit,4 regis et curie sigillum,5 qui in vice eius½remanserit, illi
dimittat,6 ut sicut regis una est½curia, et ita7 unum sigillum8 persistat. Domi vero½comes idem
quamdiu manserit, super neminem sigillum½mittat, nisi super eos dumtaxat,
qui vocantur½udornic9 et qui spontanea voluntate iverint ad½eum, illi½ei10 liceat iudicare. Quod si aliter
fecerit,½LV pensas solvat.
Similiter et ducis comes,½qui super suos,
quam alios11 iudicaverit,12 eadem13½sentencia
corrigatur.14
IV.
De quolibet fure ad eccle½siam fugiente. Si quis liber
furatus fuerit,½et in1 ecclesiam fugerit,2 cuius ecclesie refugium ║175. que│sivit, illius
servus sit. Ille autem, cuius suasione3½evasit, parte sua
careat. Et si presbiter illum postea½emancipaverit, et ipse vice
eiusdem ecclesie servus½sit. Ille vero,
qui furatus fuerit,4
venundetur in½aliam patriam, et
si postmodum huc reversus fuerit, ½tollantur ei oculi.
V. De servo vel libero in eadem½culpa ad ecclesiam fugiente. Servus autem, qui½furatus fuerit et ad ecclesiam fugerit,1 domino suo½reddatur, et cuius consilio fugit, det ecclesie duas
pen½sas. Et si liber
furtum fecerit, sed neque captus, neque½ligatus in ecclesiam fugerit, ipse similiter sit
servus½ecclesie, et cuius
erat fur, parte sua non careat. ½Eo modo si servus ad ecclesiam fugerit, una pensa½dominus eius eum redimat, cuiusque res furatus½fuerat, illi totum restauret. Item si servus½magnum quid et tantum furatus fuerit,2 quan½tum dominus eius restaurare non poterit, cuius½erat,3
unam pensam ecclesie donet,4 et
servus sit ecclesie.5½
VI. De muliere in furto inventa. Si qua1
mulier½habens maritum
furtum fecerit, nasum perdat et½venundetur, et cum tota substancia sua, cum2 qua½post viri sui mortem cum3 alio viro4 posset ma½ritari,5
pereat. Et si vidua idem fecerit, alterum½oculum perdat et exceptis partibus filiorum suorum½cum parte sua anichiletur.6
VII. De puella furtum½faciente.1║Si que inupta puella furtum fecerit, venundetur,½et nunquam ad libertatem redeat. Et si2 quis emanci½paverit, precio careat, illa autem in curiam3 regis½ducatur.
VIII. De furibus decem vel sex denarios valencium.1½Si liber, quod2
decem3 denarios valeat, furatus
fuerit, ½cum4 omni substancia sua5 pereat;6
si minus,7 alter oculus½eruatur, et secundum sancti Stephani8 decreta diiudicetur. Item si9 ser½vus VI10
denariorum precium furatus fuerit, ½careat oculis; si minus, oculo,11 et quod furatus fuerit,12½dominus eius
duppliciter restituat.13
IX. De his, qui capiunt furem. ½Quocienscumque quis furem ║176. ceperit
et1 ligaverit,2 per½tres dies tantum teneat, in quarto
ante3½iudicem4 statuat; et si forte se5 furti conscios6 inven½turum7 dixerit,8
sex septimanarum9
spacio½indulgenciam10 habeat, et interim11 furti conscios,½quos12 se inventurum promiserat, inveniat; si
autem½non invenerit,
regali sentencia dampnetur.13 Si½vero plus, quam
per tres dies eum tenuerit, et in quarta,½sicut diximus, iudici non
presentaverit et postea vel½a parentibus
ipsius furis, vel a domino, si dominum½habet, declamacio venerit, ante14 iudicem statuatur, et15½quia16 eum17
vinculatum te½nuit et secundum
legem18 tercia vel quarta½die non
presentaverit,19 ipse20 ante iudicem statuatur, et½quia iniuste
tenuit furem, X21
pensas solvat,22 fur
autem½secundum legem
diiudicetur. Et si quis contumax iudicium½iudicum23 transgreditur, sex pensas solvat,
iudex vero24 per½vim furem
accipiat25 et si fur iudicium
quesierit,½et iudicio dato
inculpabilis fuerit, de his sex pensis unam sancte ecclesie donet; et si
culpabilis fuerit,26 cum
omni substancia½sua in sumptum27 regis exportetur.
X. De his, qui½in1 expedicione furantur. Si rex in expedicione½fuerit, et interim furem capi2 contigerit, qui cepit,½firmiter teneat, sed postquam rex3 et primates½redibunt, ultra quem terminum dixi,4 tenere½non presummat.5 Quod si aliter fecerit, sex pen½sas enumeret.
De eademve.6 Si
quis in½expedicione furtum fecerit, cum
omnibus rebus suis½extirpetur.
XI. De negociatoribus
euntibus1 de civitate in civi½tatem. Si quis de civitate in civitatem vadens½emerit vel vendiderit, et si quod2 prius vendidit,½postea furatum esse apparuerit, ille qui vendidit,½sicut fur diiudicetur, et qui testes fuerint,
iudicio½discuciantur; si culpabiles3 inventi fuerint, sicut½fures, ita4
diiudicentur.
XII. De fure in curia1 nobilium║capto. Si quis in curia nobilium furtum fecerit,½nuncietur2
vel eiusdem curie3
domino vel
║177. |
pristaldo½eius. Et si forte contigerit,
quod neuter domi sit,½expectent per X4 dies; si in undecimo neuter illorum½venerit, ante iudicem statuatur, et secundum legem½tractetur.
XIII. De collectoribus
fugitivarum1 rerum. ½Rerum fugitivarum2 collector, quem vulgariter3½joccedeth4 dicunt, quitquid colligit, ad civita½tem eiusdem provincie congreget, et regis agazo½et comitis eiusdem civitatis in suburbio stabu½lum faciant, ibi usque ad festivitatem sancti Mi½chaelis5
quitquid6 pecorum7 collectum fuerit,8 ser½vetur; due9 partes fugitivorum hominum, ioch scilicet10½donentur regis pristaldo, tercia
pars comiti et½usque ad prenominatum
festivitatem detineantur,½de quibus post festivitatem
sancti Michaelis, quando½dividentur,11 nunccius episcopi decimam partem
accipiat.½A festivitate sancti Martini
usque ad festivitatem½sancti Georgii congregentur oves
et boves et simi½li modo dividantur.12 Et si13
interim14 rerum fugitiva½rum collector, quem dixi, hec15 transgressus fuerit, ½exceptis filiis et uxore eius, cum omni substancia½perdatur; si comitis collector fugitivorum liber½fuerit, simili modo disperdatur, si16 servus, comi½ti auferatur. Si regis fugitivorum collector17½de his, que collegit, alicui
dederit, ambo perdantur; et si quis½ei quitquam18 de talibus negaverit, quantum nega½vit,19
duodecius tantum reddat.
XIV. De his, qui½equos a cursoribus dimissos1 retinent.½Si quis equos, quos cursores
dimittunt, habuerit,½per tres septimanas ad ecclesiam
vel mercatum2½monstrandi causa3
ducat. Et si dominus eius½non venerit, donet eum4 regis collectori.5 Simi½liter de equis fiant a furibus
dimissis, ut½qui furem cum equo deprehenderit,
furem½det iudici,6 equus vero suus sit.7
XV. De his,½qui decretum regis spernunt1. Quicumque½ergo regis et principum decreta2 fregerit, si½episcopus est, secundum voluntatem regis
diiudicetur;3½si comes, a comitatu degradetur; si centurio;½honore privetur,4
et insuper LV5
pensas║solvat; si6
miles, similiter7
LVpensas solvat.8
║178. |
XVI. De½iudicibus. Volumus,
ut1 unusquisque iudex in pa½rochia sua2
iudicet.3
XVII. De furibus ad ecclesiam fu½gientibus et se innocentes proclamantibus.1½Si qui2
fures, servi vel liberi ad ecclesiam subin½traverint, et se innocentes esse proclamaverint, ½iudicio probentur. Quod si rei apparuerint, quasi qui½ecclesiam non intrassent, iudicentur; si vero culpam½confessi fuerint, lege beati Stephani discuciantur.
XVIII. Ut½nullus cum fure convenire audeat. Nemo cum½fure convenire audeat; si autem quis fecerit,1 LV2
pen½sas perdat.
XIX. Nemo ducat1 furem2 ad alium iudicem.½Volumus eciam, ut si quispiam furem ceperit,½ante illum iudicem discuciatur3 causa, in cuius termino½captus fuerit fur.
XX. De usucapionibus.½Usucapiones capiantur a festo sancti Georgii½usque1
ad festum sancti Joannis Baptiste et du½cantur in civitatem, teneanturque usque ad festum
sancti½Michaelis,
presententurque2
assidue in3 mercato, ut si quis½piam suam repererit4
personam, redimat XC5
denariis,½equum XII,6 bovem V,7
ex quibus due8
partes½regi, tercia9 comiti tribuantur.10 Si vero usque sancti½Michaelis festum inve(n)ti11 non fuerint, dividantur½predicto modo, tamen nullo pacto vendantur vel½cellentur,12
sed tantum labore eorum utatur. Quod½si collector vendiderit vel celaverit, tripplum13 reddat,½ipseque14
X15 pensas persolvat. Comes vero si idem16 fecisse pro½batur, LV pensas persolvat. Simili modo iubemus, ut½qui usucapiones tenuerint17 a tempore regis½Bele,18
usque ad festum beati Stephani dimittant.½
XXI. De his, qui recipiunt servum
vel lixas alterius.1½Interdicimus eciam ut2
nullus recipiat servum al½terius vel lixas; si quispiam
autem receperit, si½comes fuerit, sciat se duppliciter
cum LV pensis½redditurum,3 si minister, dupliciter cum XXV4 pensis,½
║179. |
si plebeus,5 duppliciter6 cum7
V pensis. Quod si receptus½vel pro furto, vel pro8 aliquo crimine latuerit, et½receptor conscius reatus illius9 fuerit, et negaverit½se fuisse conscium, si comes est, iuramento se½purget et insuper LV pensas persolvat; si vero½plebeus,10
simili iuramento purgetur et V pensis½componat, et si11 quid contra12 eum latro proclama½verit, exaudiatur.
XXII. De iudice
deiecto1 et con½stituto. Si quis iudicum non diffinivit
litigium,½antequam eius potestas auferatur,
veniat ad║iudicem constitutum et sicut iudicare disposuerat,½cum eo discernat, et exinde recipiat nonam½partem iudicii, iudex vero decimam.
XXIII. De fal½sis iudicibus.1 Si
qui2 falsi iudices in occulto
iu½dicare aliquid3 cognoscerentur,4 presententur iudici, in5½cuius termino reperti fuerint,
inquisitaque ab eis½causa commissi,6 quod diiudicaverint,7 dupplum reddant,½ipsique X8
pensas proferant.9
XXIV.1 De iudice litigium½proferente. Si quis distulerit iudicium
litigii2 ultra½XXX dies, vapuletur.3
XXV. De iudicibus sigillum mitten½tibus. Possit iudex sigillum suum
mittere super½quoscumque,1 exceptis presbiteris et2 clericis, necnon3 comitibus.½Si quis autem4
iudicem iniuste iudicasse5
proclamaverit, et½non probaverit, V6 pensas solvat; si7 vero iudex convictus½fuerit, iudicium8
in dupplum restituat et insuper V9½pensas persolvat. Iudex pro suo iudicato, nisi10 in se,11
uno anno,½postea non12 introducatur.
XXVI. De spernentibus sigillum½iudicum. Si quis sigillum iudicis
negligens ad½causam non venerit, primo V1 pensis puniatur; si secundo,½totidem; si tercio, racionem perdat et tonsus2 vendatur3½pro debito.
XXVII. De his, qui domi fecerint
pugnam.½Si qui domi pugnaverint et ad
iudicem non venerint½nichil1 querat
iudex. Si venerint, ║180. ad eius fiat libitum.│
Quod si concordati2
aliquid iudici inde dederint,3
terciam sibi, II4
partes½regi reservet.5
XXVIII. De cursoribus, qui ultra terciam½villam1 equos duxerint.2 Nemo cursorum audeat½ducere equum ultra terciam villam vel accipere ad½ecclesiam euncium3
vel4 redeuncium,5 sive ad6
curiam episcoporum½seu comitum,7
nec8 de presbiteris et
clericis ac in curribus½eorum. Accipiat autem qualescumque invenerit equos,½ut regis legacio cicius9
expediatur. Si quis autem½cursorem verberaverit, LV10 pensis,11
si lora retemptaverit,12½decem pensis13
puniatur.
XXIX. De querentibus perditarum½rerum. Si
quis servum fugitivum vel quodcumque1½perditum querere voluerit, a nemine prohibeatur.½Si quis autem prohibuerit, vel querentem verbera½verit, decem iuvencis mulctabitur2 valentibus½decem pensas.3
Explicit decretum sancti½regis Ladislai.4
║181. |
COLOMANNI REGIS DECRETORUM LIBER PRIMUS.1
Incipit║decretum
Colomanni dei gracia regis Hungarie.2
Seraphin3 archipresulidivi½narum igne virtutum ardenti Albricus,½quamvis unus ex minimis, tamen servus sanctitatis½nunccupatus4
in pallacio5
celestis contemplacionis.6½
Quoniam7
fiduciam talem habemus per Christum, non quod½sufficientes simus cogitare aliquid (a nobis), quasi8 ex nobis,½sed sufficiencia nostra ex deo est, cum spiritualis9 gracia½inspiracionis mentem tuam celestis sapiencie the½zauro10
ditaverit et quam plurimis disertis11
ac12 didasca½lici meriti viris13
lucidas contubernii tui14
officinas,½quasi totidem15 gemmis ornaverit, haud parum16 ingenioli½mei reformidat rusticitas, dum me, ut ita dicam, ½elinguem ac pene tocius urbanitatis exsortem17½iubeas 18o presul regalium instituta collacionum½recolere vel senatoria regni tocius19 decreta quasi½ieiunio20
latescentis21
oracionis nostre recapitulare.22
Neque½enim23 ad
regalia consilia me consultricis prudencie½inculta provehit materies, nec tenuis rei pro fo½ribus24
stantem intromittit despecta pauperies, quia½vero obediencie eligo magis operam dare, quam½caritati omnia speranti25
aliquid denegare malo½eciam ultra vires obtemperare presummere, quam pre½sumptuose minime obtemperare. Quamvis enim26 in½pericia mea27
dictandi non prestet28
facundiam,29½caritas tamen obedienciam
non negat; porro½nec30 in hoc opere proprii arbitrii vestigia
figo,½verum previis31
║182. |
alieni itineris nisibus32
insisto, ob½quam videlicet
causam si quid inerrabundo vesti½gio liberius evagatus meus deviaverit calamus,½nec ambigo, quam facilis aput33 te sit venie½locus, que res34
pigram eciam impulit huius consi½lii moram.
Sed sunt fortasse nonnulli, qui sine½racionis circumspeccione35 idem, unde sermo est, concilium½Tursollinum36
autument esse superfluum, minus½provide asserentes37
antiquis pocius priorum insis½tendum esse relatibus, quorum profecto quam frivola,½quamque38
sit inconsulta conieccio,39 non
est supervacuum40½paulisper41
commemorari, quia hi regni detractores½magis proprio consulunt arbitrio, quam communiter42½regni provectui administrando. Nam quis ambigat½a sancto patre nostro Stephano, viro quippe apostolico½legem populo nostro datam in quibusdam austeriorem,║in
quibusdam vero tollerabiliorem, in his quoque½intensius43
vindicantem atque in aliis remissius indul½gentem, nec quemquam tamen absque discipline verbe½re dimittentem cum44
predestinacionis tempus nullum½adhuc verum adduxisset fidei sponsorem, nec hoc½quidem preter divine dispensacionis respectum credi½nephas est.
Nam cum tempore predicti patris univer½sum regnum eius barbaricis45 servierit46 incultibus,½ac rudis coactusque christianus contra commonitorium47½sancte fidei stimulum adhuc recalcitraret, adhuc½contra penitencialia ultricis48 virge verbera remor½deret, opere49
precium50 fuit, ut sancte
discipline½coaccio in
fidelibus quidem ad conversionem fidei,½sed conversis fieret ad iusticiam penitencie51 peccati.52 At½christianissimus rex noster Conlunbanus53 columbine½gracia54
simplicitatis cum omni virtutum discrecione½preditus, postquam vidit adultam fidem perfecte
religio½nis robor55 accepisse, legalis vinculum cathene½cogitavit relaxare prudenter, utpote perpendens in½dignum esse, si iam spontaneum fidei militem le½galis pene timor torqueret, quem nec ipsa mors½ab agnite iam confessione veritatis abstrahere56 po½tuisset.
Hic57
nimirum cum videret propter civilia½bella usque ad tempus ipsius
ingravesscensia58 pa½ternis tradicionibus iam magna
║183. |
ex59
parte solutis½regni consultum labefactari,60 curie honorem vile½scere, timens, ne miles, insolens pacis, domesticus½tamen virtutis61
hospes, irrevocabilis fieret iniquitatis,½regni principibus congregatis, tocius senatus con½sultu prefati regis sancte memorie Stephani le½galem textum recensuit, de quo, si rem consideres,½nichil62
comminuit, sed auxit, non tam, quasi funda½tor, sed superedificator, quatenus primitiva plantaria½salubri veluti respersionis63 infusione irriga½ta iusticie percipiant incrementa. Et ille quidem½destructor64
fuit infidelium, exactor legis per trans½gressionem,65
iste iam fidelium66
recte conversacionis aug½mentator in iustificacione.67 Ille lorica68 fidei populum½induerat, iste terrene ambicionis superfluenta cin½gulo iusticie precingebat; ille gladio spiritus verbi½dei perterruit, iste galea salutis decoravit.
Postremo½hunc uterque regum finem rebus imposuit, ut,½dum debita ultrix pena filios perdicionis consummeret,69║filios predestinacionis
refoveret. Non enim sine causa½rex gladium portat, dei enim minister est, vindex½in iram eius, qui malum70
agit, nam principes non½sunt timori boni operis, sed mali. Quis enim est,71 qui½noceat vobis, si boni emulatores fueritis? Hacte½nus hec.
Contra supradictos autem72
huius concilii de½tractores de singulis capitulis, que ab re esse men½ciuntur, possem eciam scribendo satisfacere, nisi½epistolaris ego sermonis modum excedens, modestie½tue, o presulum decus, aures timuissem fastidire. Pos½sunt tamen illa ex his colligi, que moderata satis½brevitate prescripsi.
Verumtamen tu domine, qui½in huius populi lingue genere minus me promptum½consideras, si quid calamus a suscepti itineris tra½mite declinaverit, tua queso solita in me benivolencia½et supervacua reseces et inperfecta73 suppleas, errata½corrigas; commode74
dicta paterna gracia proveas75 et½antequam in aures prodeant publicas, cure tue digitum½dignanter imponas, utque tuo dumtaxat doctis½simo digna constitui examine tuo eciam iudicio½a detrahencium muniantur76 livore.77½
I1. Placuit
regi et communi2
concilio, ut dotis3½cuiuslibet
║184. |
possessiones4
monasteriis seu ecclesiis½a beato Stephano rege disposite inconvulse remaneant.5½
II.1 Quia populus noster
magnis sepe tam vie,½quam inopie laboribus pregravatus pro qualibet neces½sitate curiam regalem adire non potest, bis in anno,½id est in festivitate apostolorum Philippi et Jacobi,½et in octavis sancti Michaelis synodum2 in uno½quoque episcopatu celebrari constituimus, in qua tam
co½mes et comites,3 quam reliquorum magistratuum4 potestates½ad suum episcopum conveniant, ad quam quicumque½eciam sine sigillo vocatus non venerit, reus iudici(i)5½erit.6
III.1 Alienigena presbiter vel
dyaconus cum commen½daticiis literis recipiatur.2 Qui vero hactenus re½cepti sunt, si iure venerint, examinentur, quatenus½de quibus aliqua aures nostras pulsat infamia,½hi ab officio cessent, donec vel iudicio purgentur,½vel de terra eliminentur.
IV.1 Nullus indigena2 sine fide½iussore recipiatur.
V.1 Episcoporum
et comitum capellani½vel reliquorum, per sigillum episcopi vel
archiepiscopi ad½causandum cogantur.
VI.1 Si2 clericus cum laicis causam│habet,3 per sigillum iudicis4 laicus cogatur; si vero laicus║habet
causam cum clerico, per sigillum episcopi vel archi½presbiteri5 clericus cogatur, ab eisque6 cum7
iudice suo½examinentur.
VII.1 Si duo comites pro causa aliqua½dissideant,2
in supradicta synodo ventillentur.
VIII.1
Si½duo abbates contenderint, in eadem synodo2 iudicentur.½
IX1. Maiores ministri regis vel ducis et capellani, quorum½
║185. |
personis indignum est coram iudice infra se conferre,½in eadem synodo2
iudicentur.
X1. Si quis superbus½iudex ad predictam synodum venire neglexerit,½suo accusatore iudicetur.2
XI.1 Si maiores ministri
regis½et ducis vel inter
se, vel cum maioribus contende½rint, et ad iudicem venire contempserint, comes½parochianus cum iudice eorum causas discuciant.½
XII.1 Ducis ministri, qui in
mega regis sunt, et regis, qui in mega sunt ducis, ante comitem et iudicem,
minores vero ante iudicem delitigent.
XIII.1 Si comes cum comite
contenderit, vel populus eius seu sinodica½discrecio seu vicinus comes causas eorum discuciat.
XIV.1 Nullus presummat
secularis iudex2
sigillum clerico dare.½
XV.1 Quia eo minus videtur
valere curia, cominus2 sup½petunt necessaria, ne nostra habundancia in eius super½fluat penuria,3
placuit omnes piscinas, preter quas½sanctus4
Stephanus donaverat, sumptui5
regali reddere,½quia6
indignum erat nobis recedentibus curialem nobis½cum honorem recedere, ubi prestat nos et7 venientes½copiam honoris invenire.8
XVI.1 Similiter decrevimus pi½scinas monasteriis vel ecclesie datas alias quidem½reddere, sed necessarias cottidiano2 fratrum usui3 relin½quere, nullas vero nisi superfluas auferre.
XVII.1 Vinee,½mansiones, terre, a regibus2 quibuslibet date,½perseveranter his, quibus dabantur, permaneant.
║186. |
XVIII.1 Sil½vas ecclesiis datas minime auferri concedimus.
XIX1. Ve½teres coloni eiecti, terram non habentes alibi, ad
suam½revertantur. Si
terra eorum data est monasteriis½vel ecclesiis, et ipsi aliam habent, hoc
inviolabiliter2½ita permaneat.
XX.1 Possessio quelibet2
a sancto½Stephano data,3 hum(a)ne4
successionis quoslibet½contingat successores vel5 heredes. Possessio vero½ab aliis regibus data de patre descendat ad filium,½qui si defuerint, succedat germanus, cuius filii½eciam post mortem illius non exheredentur. Ger½manus autem predictus si non inveniatur, regi½hereditas deputetur.
XXI.1 Hereditas
empticia nulli heredi½aufferatur,2
sed tantum eodem testimonio confir½metur.
XXII.1 Judicium ferri et aque
in aliqua ecclesia½fieri interdicimus, nisi in sede episcopali et maio½ribus prepositoriis,2
necnon Posanii3 et
Nitrie.
XXIII.1 Judex½iniuste causas2
discuciens ad curiam regis║║96b
cum sigillo cogatur, sed sine sigill ad synodum.│
XXIV.1 Si quis ad conventum
episcoporum et comitum venire ne½glexerit, iudicetur. Ipsi vero sic sollicite2 conveniant,½sic subnixa cura3
confidant, sicque summa diligencia½equi4
libraminis trutinam compensent, quatenus nec5½hincque per odium innocenciam condempnent, nec illinc½per amiciciam culpam defendant.
XXV.1 De tributis autem2½(et)3
vectigalibus, sicut comitibus terciam partem dare4 decre½vimus, ita decimam quoque episcopis censemus, quia cum½tam novi, quam veteris testamenti pagina decimas½dandas esse proclamet, incautum igitur5 et inconsultum est,½si instituta sanctorum presumamus infringere, que½summa pocius devocione debemus adimplere.
║187. |
XXVI.1 Si½quis in2
testimonium adductus alicuius veritatem sua½nititur attestacione probare, huius testimonium sic re½cipi iubemus, si presertim sit confessus peccata sua3 sacerdo½tibus, si denique aratrum4 habeat, ut et sit cautela½veri testimonii per sacerdotem5 in confessione et mendacis½culpe redempcio fiat in possessione.
XXVII.1 Nullus audeat½perhibere testimonium, nisi confessus peccata.
Cuiuscunque½testimonium falsum
inveniatur, eius testimonium½amplius non recipiatur.
XXVIII.1 Si pristaldus iudicis
pro causa½diiudicata ab
aliquo verberabitur, ad hunc a comite½comitatus2
mittatur, et quitquid3
deliberaturm est, totum½aufferatur4
vi.5
XXIX.1 Judicis pristaldos tales
esse precipimus,½quales idoneos testes fieri iusseramus supra.2
XXX.1. Si½pristaldus iudicis in legacione eius iniuste quid
egerit,½dampnetur cum
iudice inique ei mandante.2
XXXI. Dampnum½a iudice per pristaldum alicui iniuste illatum, de½rebus iudicis restituatur.
XXXII.1 Si quis terram alterius½ad possidendum sibi iniuste usurpaverit, cum in
iudicio½reus fuerit,
tantumdem de propria terra perdat,½insuper decem pensas persolvat.
XXXIII.1 Mercatores ob2 id½solum, ut ditescant, venalium rerum dediti studiis,½pristina duplicent tributa; pauperes vero, qui3 de4
mer½cato vivunt, per
solita tributa persolvant.5
XXXIV.1 Si quis de½propriis et domesticis rebus quid in foro vendiderit,½lege sancti Stephani tributum reddat.
XXXV. Si
quis hos½pitum acola1 terram civium cohabitat, aut
║188. |
iuxta½medietatem substancie civilium expedicionem faciat,½aut VIII denarios solvat.2
XXXVI.1 Quando rex vel dux in
comita½tum aliquem
intraverit, tunc megalis2 equus
exer½citualis
prestetur, qui si quo casu mortuus fuerit,½XV pense3
domino equi donentur.4 Si
vero aliquomodo,½sed non usque ad mortem lesus fuerit, predicti precii½pars dimidia pro equo reddatur.
Si magna fama½marchiam5
intraverit, comes nuncios II6 equis
ex(er)ci½tualibus IIII ad
regem dirigat, qui cum proprio cibo½illuc pervenientes, precium viatici sui a palatino½comite exigant, et tantumdem ad reditum suum.½Si vero equi illorum mortui vel7 lesi fuerint, tot½pense, quot supra diximus,8 pro equis reddantur, sed½si sani9
redeant, pro una via exercituali deputetur.½
XXXVII. In
quamcumque1 civitatis megam2 rex digrediatur3½ibi iudices II4
megales cum eo co(m)migrent,5 et
qui6½contenciones populi illius discreto examine dirimant,½et ipsi, cum7
clamor8 populi ingravescat,9 a comite pa½latino diiudicentur.10
XXXVIII. Si
rex forte cuiquam comiti vel½ministro aliquem de civibus dimiserit, solus in½expedicionem1
pergat; sin autem ad populum, unde exiit,2½revertatur.
XXXIX. Omnibus
interdicimus tenere quemquam½de civibus1
ad fugam facientem absque regis licen½cia; at si quis tenuerit, quasi legis fracturam½emendet.
XL.1 Comites,
si propri(i)s2 in
villis3 suos liberos½habuerint, de quibus equos accipere et C4 pensas½possint colligere, loricatum unum regi de sumptu½illo procurent. Si veros XL pensas, militem absque
lorica½educent; ac5 si minus, suis hoc propriis usibus re½servent.
║189. |
XLI.1 Si rex aliquem vagum
servum alicui do½naverit, hic medium caput2 eius tondat; quod½si non fecerit, X pensas amitat. Cui si uxorem½dederit,3
eciam illam cum eo perdat.
XLII. 1 Quicumque½absque regis licencia vagum tenuerit, LV pensas½solvat. Et si aput2
dominum quitquid3 sit
furatus,½dominus a crimine
iudicio purgetur, et qui fide½iussor eius fuerat, illum ostendat, idemque si½inculpabilis4
fuerit,5 eandem legem persolvat,
quam½retentor eius; et
si non habet, propriam6
libertatem½amittat.
XLIII. Si1 quis vagum apprehensum½tenuerit, a domino eius I pensa exigatur.2½
XLIV. Si quis iocuscidarius1 vagum, quem tenet, pro XC½denariis alicui2
dederit, X pensas persolvat et totidem3║emptor
illius. Ubicumque equites, emptores,4
viatores½venerint V,5 si voluerint, nummis6 tantum cape½cium7
comparent. Qui vero minoris precii acceperit,½aut qui maioris fecerit, LV pensas persolvat.
XLV.1 Dena½rii VIII,2
qui de liberis singulis colligebantur,3
a modo½non accipiantur.
De civilibus ebdomadariis octo½denarios precipimus colligi, inter quos scilicet,½si quis liber non a rege, sed ab ipsis4 civibus.½Si autem liberi, qui regi per fines eorum transmi½gra(n)ti5
equos, currus subductorius et servicia stipen½d(i)aria6
suppeditabant, IIII denarios persolvant. Et½similiter7
liberos, qui cum eis cohabitare consense½rint, aut8
exeant.
XLVI.1 Si quis ysmahelitas2 in½ieiunio seu comestione, porcineque3 carnis abstinencia4½vel in ablucione aut in quolibet5 sue6
facino½re deprehenderit,
ysmaelite7 regi deputentur. Qui8½vero eos accusabat, de substancia eorum partem ac½cipiat.
XLVII.1 Unicuique
ville hysmahelitarum2
ecclesiam½edif-
║190. |
ficare,3 de eademque villa dotem dare4 precipimus.½Que postquam edifficata5
fuerit,6 media pars ville½ysmahelitarum7
villam emigret, sicque altrinsecus½sedeant, et quasi unius moris in domo, nunc8½nobiscum, una eademque ecclesia Christi,9 in divina½unanimiter consistant.
XLVIII.1 Ysmahelitarum2 vero½nullus audeat filiam suam iungere matrimonio½alicuius de gente sua, sed nostra.
XLIX. Si quis ysma½helitarum1
hospites habuerit, vel aliquem in2
convi½vium vocaverit,3 tam4
ipse, quam convive eius½de porcina5
tantum6 carne7 vescantur.8
L.1 Si quis homi½cida aput2
comitem vel quemlibet inveniatur, per½nuncium episcopi ad
penitenciam queratur, qui3 si
mittere½rennuerit, eadem cum homicida
sentencia fe½riatur.
Parricid(i)a et cetera,4
que5 pretitulavimus½homicid(i)a, episcoporum censure6 vacare decrevimus,½qui iuxta qualitatem facinorum7 et personarum,½prout ipsis visum fuerit, canonice huiusmodi
deliberentur, simplicia vero8
huiusmodi ho½micidia ab9 archidyacono10 et iudice seculari iudicentur,½de quibus et ipsi nonam et decimam partem11 inter½se disperciant.12
LI.1 Fur captus per triduum
ligatus½sine manuum
siccacione2 et ignis concremacione½teneatur, quarta autem die ad iudicem ducatur.½
Fur quando ducitur a pristaldo domini sui, si½una ibi tantum familia sit, inde unus cum½fure eat, qui si ire noluerit, iudex iudicare non║formidet.
Si vero ibi nulla familia fuerit, ad½viciniorem3
domini illius locum iudex ligatum di½rigat regi aut fur iudicetur.
LII. Si
fur ductus salvus½in iudicio apparuerit, captor eius iudicetur senten│(cia),1 sed non aboculetur.
LIII. Si
furi capto furtum½proponi non possit, detur iudi║191.cium;
in quo si salvus½appareat, captor illius privetur1 substancia,2 quantam3
ipse½fur dictus4 habere dinoscitur, non autem
aboculetur.½Fur inventus in
iudicio culpabilis, aboculetur.5
LIV. Si½quis furatus quadrupes animal vel precium eius,½aut vestimentum precii XX1 denariorum furetur,2 ut½fur iudicetur.
LV. Si
quis sola suspicione1 furem
ceperit,½ut2 fur culpabilis in iudicio iudicetur.
LVI. Uxor
furis,½que1 particeps est sceleris2 mariti, marito3 mancipetur½servituti. Filii quoque eorum XV annorum et ultra,½matris penam sorciantur; qui vero infra XV annos½fuerint, impune dimittantur.
LVII. De
strigis vero, que½non sunt, ne ulla1
questio2 fiat.
LVIII. Mulieres
partum½suum necantes
archidiacono oblate penitenciam agant.½
LIX. Raptus
mulierum episcopus seu archidiaconus diiudicet.½
LX. Malefici
per nunccium1
archidiaconi et comitis inventi½iudicentur.
LXI. Adulteri
episcopo vel archidyacono1
adducti½debitis penarum
iudiciis deputentur.
LXII.1
Si in villa,½qua rex fuerit, equus perdatur, nullus de villa illa½emendet; sed si circa partes illas latronum2 villa½fuerit, hy ligentur.
LXIII.1
Si equites viatores in villa½iacuerint, et equos perdiderint, a villanis hec2½emendentur; si vero extra villam, nullus de villa½persolvat.
LXIV.1
Qui in tribus conciliis causam
suam le½galiter2 diffinire noluerit, eius querimonia
amplius½non audiatur.
LXV.1 Nullus comitum vel militum in ecclesia½presumpmat2
sibi vendicare potestatem preter solum episcopum.½
║192. |
LXVI.1 Presbiteri et abbates
seu cuiuslibet persone2
dignitatis½ecclesie
decimacionem persolvant, in cuius territorio agricul½turam exercent3
aut vindemiant.4
LXVII.1 Bigami et vi½duarum vel repudiatarum mariti a coniugi(i)s2 cessent½illicitis,3
vel a cleri excludantur4
consorciis.5
LXVIII1. Missa½non celebretur, nisi consecratis in locis, nisi causa½necessitatis aliqua existente, et tunc in tentorio,½seu alio mundo loco,2
sed vie tantum ac itineri3½hec vacet necessitas, non vcnacioni, nec4 sine ta½bula itinerairia.
LXIX. Reliquie
sanctorum per viam non½portentur, nisi a bono et religioso clerico.
LXX.1 Nullus,½qui in clero2
estimatur, vestibus utatur laicalibus,½utpote fisso pellicio vel tunica sparsa, manica3½gilva,4
rubra stragula vel viridi clamide, caliga║98b
seu cappa,5 calceo picto vel
sericato,6 camisia quoque½et7
tunica et serico8; non
in pectore conserantur9 nodis10½vel11
fibulis, sed12
amplexantur13
collum quasi.
LXXI.1 Quatuor½tempora in suis, ut hactenus mos fuit, locis ce½lebrentur.2
LXXII. Officium
de1 sancta trinitate2 post octavas½penthecostes celebretur.
LXXIII. Sepulture
christianorum non nisi½in atri(i)s1
ecclesiarum fiant.
LXXIV.1 Nullus iudeus
christianum½mancipium emere
vel vendere audeat, aut in½suo servicio tenere sinatur; nunc vero qui habet,½si interea2
datis sibi induciis3 non
vendat,4 amittat.½
║193. |
LXXV. Agriculturam
autem si quis eorum habet, paganis1
hanc½mancipiis
exerceat. Possessiones2
quidem iudei, qui½possunt emere,3
habeant, sed ipsi nusquam, nisi ubi sedes½episcopalis est, manere4
sinantur.
LXXVI.1
Nullus habitancium in½Hungaria, adiacentibusque2 Hungarie regionibus Hunga½ricum equum3
emere audeat. Quod si quis emeret,4½ac ut eum5
furatus sit, sibi impositum fuerit, infra½Hungariam et usque ad fines Hungarie tantum cau½sam sue excusacionis protendere ei liceat. Cum vero½equi venditorem in extrema querere voluerit6 pa½tria, non illuc ire permittatur, sed ferri iudicium
portet.½Si reus
apparuerit, pro fure iudicetur; si mundus, non½ut fur teneatur, sed precio,7 quo emerat, solummodo8½careat.
LXXVII. Nemo1 servum in genere Hungarorum vel½quemlibet in Hungaria natum, eciam2 alienigenam, nec½ancillam, exceptis lingue alterius servis, qui ab½aliis ducti sunt regionibus,3 nec aliud animal preter½boves masculos exta Hungariam vendere vel ducere4½audeat. Quod si quis5
comitum infringeret,6 aut
honore½suo privetur,7 aut duas rerum suarum partes amittat,8½tercia vero substancie porcio uxori atque heredibus½suis remaneat.
LXXVIII.1
Quisque2 comitum in comitatu suo terciam ibique3 partem½habeat4
de tributo. Rex vero ad plenum de½tributo omnium5
similiter duas partes habeat.
LXXIX.1
Singuli½comites per quemcumque suorum2 voluerint denarios,½qui per universas Hungarie partes colliguntur, quantum½super unoquoque centurionatu fuerit collectum, no½minatim sub certo scribentes numero, Strigonium usque½ad3
festum sancti Michaelis mittant. Neque prius½rege comites vel centuriones partem accipiant, sed½in eodem loco, videlicet4 Strigonii, fiat omnium par½cium divisio. Si quis autem usque ad tempus½presignatum nummos illos cum pleno illuc5 numero non attul½lerit,6
duppliciter reddat.
║194. |
LXXX.1. Liberi quique2 ac hospites,½sicut Sclavi3 vel ceteri4 extranei, qui in terris║99a
laborant aliorum, pro libertate tantum denarios½dent, non alios eciam denarios
insuper pro5 opere½aliquo dare cogantur.
LXXXI. De castellanis autem½tam pro opere, quam pro libertate denarii
accipiantur.1½
LXXXII1. Egressuri de Hungaria a thelon(e)ariis2 tam regis,½quam comitis, qui exitus tenent, sigillum querant,3½quod telonearius4 regis ab una parte cum sigillo½comprimat, ab altera parte5 thelonearius6 comitis7½figura8
comitis sui concludat. Si quis absque tali½sigillo egredi temptaverit,9 ut legis prevaricator½L pensas persolvat.10
LXXXIII.1 Si quispiam falsum testimo½nium alicui imposuerit, id est de eo2 pluribus ex½villis sive rixe sive3 odii causa adtestantibus,4½ferreo probetur iudicio; ac si
mundus fuerit,½impositor culpe X5 pensas solvat. Quod si reus½erit, sane6
quidem res eius permaneat, sed ad½modum crucis ferro in genis
excoquatur, ut½amplius testimonium ipsius7 refutetur.
LXXXIV.1 Si quis½autem de furto accusatus ad
ecclesiam fugerit,2½non illico teneri pro fure culpabili eum iudica½mus, sed iudex cum presbitero ecclesie ipsius3 eum½interroget, utrum culpabilis sit, nec(n)e; et si
re½um se esse fatebitur, pro
ecclesia de4
obcecacione5½oculorum seu aliorum detruncacione membrorum li½beretur. Si vero se non esse6 furem dixerit, ex½cusandi se potestas ei non negetur, sed7 non de½periculis supradictis eum
ecclesia liberabit, si reus½postea esse probabitur.
Item,8 si quis fur esse ab½aliquo accusabitur, fur furti signo aput9 ipsum½reperto vel comprobato, quod pro
tali causa aliquid½ulli10
restauraverit, unde de11 villis aliis plures eum cri│(minabantur).12
║195. |
CAPITULA COLOMANNI REGIS DE IUDEIS.
Colomannus1
gracia dei rex Hungarorum2 hanc½legem dedit iudeis in regno suo commorantibus.3½
I.1 Ut nullus iudeus
deinceps presummat christianum½mancipium cuiuscunque lingue vel2 nacionis emere½aut vendere,3
aut4 in servicio suo
retinere; et quis½hoc decretum transgrediatur,5 dampnum christiani6 manci½pi(i)7
aput eum inventi8
paciatur.
II.1 Si christianus iudeo½aut iudeus christiano duarum vel trium pensarum2½precium ac(c)omodare3
voluerit, mutuator a mut(u)an½te4
vadimonium recipiat et5
testes christianos½ac iudeos in testimonium assumant,6 ut½si forte alter alteri quod mutuaverat, denega½verit,7
vadimonio tantum et testibus utriusque8½½comprobetur. ║103a
III. Si
autem ultra tres pensas alter½alteri quicquam accomodaverit,1 vadimonium et testes,½ut predictum est, assummant2 et quantitatem½pecunie et nomina testium in cartulam scribere,½ac3
sigillo utriusque, mutuatoris scilicet et mutuantis½sigillare faciant,4
ut si quando alter alteri in hac½re vim inferre voluerit, scripto ac5 sigillo utri(u)sque6½veritas comprobetur.
IV.1 Si
iudeus a christiano, aut½christianus a iudeo aliquid, ║196. emere volue-
rit
coram½ydoneis2 testibus christianis3 et iudeis4 rem vena½lem5 emat,
eandemque rem et nomina testium in½cartula scribere faciat, et cartulam illam6 cum7
sigillo½utriusque,
venditoris scilicet et emptoris8
insignitam aput9½se custodiat, ut si quando in hac empcione furti½reus aliquo10 arguatur, dominum rei furtive, que½aput se recognita est,11 et testes prenominatos12½producat et liberetur.
V. Si
autem dominum furtive½rei et1
apud se2 recognite3 producere non poterit, cartulam½vero sigillatam ostenderit, iuramento testium½inscriptorum purgatus evadat.
VI. Si
autem testes½christianos non
habuerit, et iudeos idoneos produx½erit, et iuramento eorum secundum legem iudeorum½purgatus, furti composicionem quadrupplo persolvat.½
VII. Quod
si nec1 dominum recognite rei
invenerit,2 nec½cartulam sigillatam produxerit, more patrie di½iudicetur, composicionem furti duodecies persolvat.½
║197. |
SYNODUS STRIGONIENSIS PRIOR.1
Sancti spiritus adsit nobis gracia.2
Inprimis interpellandus est rex:
1a
║198. |
I.1 Ut cause clericorum vel
ecclesiasticarum½rerum canonice finiantur.2
II.1 Ut omni dominico die in
maioribus½ecclesiis
evangelium2 et epistola et fides
exponantur3 populo, in minoribus
vero½ecclesiis fides et
oracio dominica.
III.1 Ut2 omnis populus in pascha et pente½costen3
et natale domini penitenciam agat4
et communicet.5
Clerici vero½in omnibus
maioribus festis communicent.
IV.1 Ut2 omnes ecclesiastici ordines in½maioribus ecclesiis habeantur, et officium suum
exhibeant.
V.1 Ut ca½nonici in claustro et capellani2 in curia literatorie loquantur.3½
VI.1 Ut ydiote2 presbiteri non3 ordinentur; qui vero4 ordinati5
sunt, discant½aut deponantur.
VII.1 Ut2 nullus aliquid de ritu gentilitatis½observet; qui vero fecerit, si3 de maioribus est, XL dies4 districte½peniteat,5
si autem de minoribus, VII6 dies
cum plagis.
║199. |
VIII.1 Si quis2½descriptas festivitates non feriaverit, eadem lege3 iudicetur.½
IX.1 Si quis pro facinore
commisso2 iniunctam3 penitenciam negligens, ab4 episcopo½excommunicatus5
in eadem perversitate obierit, in cimiterio6
ecclesie non½sepeliatur,7 nec8
a presbiteris.
X.1 Si quis infirmatus
presbiterum non vocaverit,½nisi subitanea causa fuerit, eodem modo fiat de2 eo; parentes vero eius½aut uxor XL dierum penitencia multentur. Si autem
parentes½non habuerit,
villicus cum duobus senioribus ville idem iudicium subeat.3½
XI.1 Ut2 hi, qui ad episcopatum promovendi sunt,
si matrimonio legitimo3
iuncti½sunt, nisi ex
consensu uxorum, non assumantur.4
XII.1 Episcopus, si2 tres partes de ac½quisiciis3
ad4 utilitatem ecclesie
fideliter contulisse videtur, liceat ei½agere de quarta, quod voluerit.
XIII.1 Episcopi, qui iam
obierunt, neque ecclesie sue½providerunt, sed tantum filios suos ditaverunt,
placiut inde2
medietatem½auferre3 et ecclesie reddere. Monasteria vero
talium in potestatem suc½cedentis episcopi transeant, et faciat, quod inde4 melius visum fuerit.½
XIV. 1 Si quis
eorum, qui ecclesiis presunt, res earum dissipaverit,2 duplo3
restituat.4 Si non½habet,5
deponatur,6 donec emendet.7
XV.1 Nullus episcopus aut
presbiter in propriis locis½servos ecclesie teneat.2
XVI.1 Unaquecunque2 ecclesia circa se in proximo habeat½parochiam suam.
║200. |
XVII.1 Ecclesia non
consecretur, si dos et terra prius non dantur.½
XVIII.1 Nullus presbiter sine
titulo ordinetur. Nullus2
haberetur3 in clero, qui½non est adtitulatus alicui4 ecclesie.
XIX.1 Nullus clericus de alio
episcopatu vel provin½cia sine commendaticiis litteris suscipiatur.
XX.1 Episcopus ad episcopum
sine litteris [et]│sigillo legacionem
non mittat.2
XXI.1 Hospites clerici, qui de
alienis½partibus venerunt,
aut1b legitimos2 testes producant, aut3 [ad fe]½rendam formatam redeant.½½Qui vero infamati sunt, omnino discedant,4 nec5
redeant, nisi cum formata.6½
XXII.1 Nullus episcopus aut
presbiter aut abbas missam celebrare audeat contra½voluntatem presbiteri ecclesie.2
XXIII.1 Quicunque2 ad titulum ordinatus est vel cum½professione susceptus, non privetur ordine vel honore,
nisi super certis crimi½nibus iudicio canonico. Sed neque ipse3 recedere audeat, nisi forte ad½maiorem promoveatur4
gradum, quod eciam5
episcopus suus benigne debet con½sentire.
XXIV.1 Si quis se oppressum
existimat, liceat sibi concilium episcopale½apellare.2
XXV.1 Si quis vero clericorum
aut abbatum in causis ecclesiasticis½relicto episcopali iudicio regalem curiam aut seculare
iudicium adi½erit, causam
perdat aut penitencia emendet.½
XXVI.1 Ordo2 divinorum officiorum vel ieiuniorum
secundum libellum, quem conlauda½vimus,3
ab omnibus teneatur.
║201. |
XXVII.1 Vita et victus
canonicorum2
secundum regulam½ipsorum ab episcopo disponantur.
XXVIII.1 Si quis hospitum
canonice regule se sponte½subdiderit, nichil ad filium eius pertineat, nisi
forte et ipse idem voluerit.½
XXIX.1 Si quis vero clericus
servus ecclesie fuerit, filii eius ad pristinam servitutem2½non redeant, sed inter liberos ecclesie habeantur.3
XXX.1 Nullius2 servus clericus½ordinetur, nisi antea3
dominus eius plenam sibi dederit libertatem.½
XXXI.1 Presbiteris uxores, quas
in2 legitimis3 ordinibus acceperunt, moderacius
habendas½provisa
fragilitate indul simus.
XXXII.1 Qui diacon(at)um2 vel presbiteratum sine matri½monio adepti sunt, uxorem ducere non licet.3
XXXIII.1 Uxores episcoporum
episcopalia½predia non
inhabitent.2
XXXIV.1 Si quem episcopus
excommunicaverit,2 hoc3½regi et fratribus suis datis litteris indicet.
XXXV.1 Nullus extra ecclesiam½in tentorio vel in aliqua domo missam celebrare aut
audire audeat,½nisi rex aut episcopi et comites et abbates illi, qui
tentorium aut aliquid½huiusmodi2
divino solummodo cultui preparatum habere possunt, et hoc tantummodo,½quando sunt in via.
XXXVI.1 Abbates mitram,2 sandalia,3 cirothecas,4 nolam½ad capellam5
vel cetera episcopalia6
insignia non7
habeant, neque bapti½zent, neque8
penitenciam dent, neque ad populum sermonem faciant.½
║202. |
XXXVII.1 Abbas provisa facultate
monasterii cum episcopo ad duo aratra unum mo½nachum regulariter vestitum et instructum teneat, et
regulam beati½Benedicti omnes monachi sciant et intelligant.
XXXVIII.1 Ut2 abbates raro½de monasteriis3
egrediantur, neque ad regem, neque ad remotas possessiones½sine consciencia episcopi pergant, ubi tamen diucius
immorari non debent.½
XXXIX.1 Abbates parentibus suis
non plus, quam ceteris pauperibus solacium faciant.½Quod si abbas inventus fuerit bona monasterii
disipasse, aut dispersisse, ipse½deponatur, et substancia illa ecclesie reddatur.2║2a
XL.1 Nullus episcopus aut
presbiter monachum½ordinet.2
XLI.1 Si quis monachum2 habitum habet,½aut monasterium intret, aut½habitum perdat, et penitencie½subiaceat.
XLII.1 Nullus presbiter
convencionem de missa pro ob½lacione faciat. -½
XLIII.1 Nullus ecclesiam emere
vel vendere½presumat.2 Si quis ecclesiam vendiderit, aut
presbiterum3½suum sine culpa abiecerit, delator4½illius culpe partem magistri illius5½eo anno6
accipiat. -½
XLIV.1 Nullus de baptismo vel2 sepultura½precium exigat. - ½
XLV.1 Nullus festivitates
vendere presumat.½
XLVI.1 Ut iudicium ferri in
quadragesima,½sicut in aliis diebus, excepta causa½effusionis sanguinis detur.½Ut qui ferrum accipit, in designato½loco ponat. - ½
XLVII.1 Nichil legatur, neque2 cantetur in ecclesia,½nisi quod fuerit in synodo collaudatum.½
║203. |
XLVIII.1 Si
quis presbiter in convivio vel kalendis½cogentes2 ad potum viderit, arguat½eos, et si eum non audierint, ipse exeat,½et archidiacono3
eos accuset, qui eis½penitenciam VII diebus iniungat.½Quod si ipse presbiter non exierit, ab officio½suspendatur et XL dies peniteat.
XLIX.1 Si presbiter coegerit
vel coactus fuerit½inebriatus, deponatur.½
L.1 Si quis presbiterum2 inebriatum invenerit,½[un]am3 pensam,4 vel archidiaconum,5 III6
pen½sas ab eo
accipiat. Et si idem presbiter½secundo inebriatus inventus7 fuerit, deponatur.8½
LI.1 Si quis de nobilibus ad
potum coegerit,½vel coactus fuerit inebriatus, XL dies½peniteat. Si vero in hoc perseveraverit,2½excommunicetur.3
- ½
LII.1 Episcopi in unaquaque
civitate duas½domos ad coercendos penitentes fa½ciant.
LIII.1 Si quis de maleficio
accusatus convictus½fuerit2
secundum canones peniteat.½
LIV.1 Si accusator quod2 iniecit, probare½non poterit, eidem penitencie subiaceat.½
LV.1 Si qua mulier a viro suo
fugerit,2½reddatur marito suo semel et bis;½tercia3
vice, si nobilis est, adiciatur½penitencie sine spe coniugii; si de½plebe, venundetur sine spe4 libertatis.½
Si quis uxorem suam adulteram5 proba½verit, si voluerit, ducat aliam;½illa vero, si nobilis est, sine spe con½iugii peniteat; si plebeia, sine½spe libertatis venundetur.½Quod si probare non poterit, idem iudi½cium maritus paciatur, et illa, si vo½luerit,6
maritetur. Eodem modo, qui½cum alterius uxore, vel que cum½marito alterius peccat, iudicetur.½
║204. |
Si7 quis
puellam rapuerit vel vio½laverit, si nobilis est, canonice pe½nitencie cum8
composicione subiaceat.½Qui vero hoc persolvere non poterit, tonso9½capite secundum iudicium regis½Ladislay10 venundetur. - ½
Si quis sponsam rapuerit alterius,½si illa non consensit, reddatur proprio½sponso. Raptor11 vero, si nobilis est, composicionem½canonicam faciat et sine spe½coniugii peniteat; si non║2b
poterit12½composicionem dare, sine spe liberta½tis venundetur.║
Si quis uxorem½fugiens, se sponte debitorem½fecerit,13 unde se expedire nolit½propter odium, quod in uxorem habet,½semper in servitute permaneat.½Et si umquam liber videatur, iterum½venundetur, uxor vero eius, cui velit,½nubat.
LVI.1 Si quis de clero
secundam½uxorem vel viduam
vel repudiatam½duxerit, deponatur.½
LVII.1 Bigami presbiteri, qui
ad ordines suos½redire voluerint, ex consensu½uxorum suarum recipiantur.½
LVIII.1 Similiter,2 si presbiter concubinam habue½rit, deponatur.3½
LIX.1 Ut canonici regulam2 canonicam½sciant3
et intelligant. - ½
LX.1 Si quis clericorum furti
arguitur,½ab episcopo vel
archidiacono2
iudicetur.½Si reus inventus
fuerit, deponatur,½et bona sua perdat; si nichil habu½erit, vendatur.3
- ½
LXI.1 Ne2 clerici tabernarii vel3 fenera½tores4
sint. Quicunque5 in
tabernaria domo bi½berit, si clericus est, deponatur,½si laicus, in testimonio non reci½piatur.6
- ½
║205. |
LXII.1 Ut2 clerici testes non½sint, nisi in testamento morien½tis, vel pro3
sacramento, vel pro iudicio.½
LXIII.1 Judei servos vel
ancillas, neque½proprios, neque venales, neque mer½cennarios2
christianos habere aude½ant.
LXIV.1 Nullus christianus
carnes½ab eis2 spretas emere presumat3½
LXV.1 Decretum est et sancti concilii
auc½toritate
sanctitum,2 ut de propriis½horreis seu cellariis aut ovilibus3½monasteriorum et ecclesiarum et omnium,½qui in clero sunt, decime non exigantur,½excepta IIII4
parte parrochiani5½presbiteri.
LXVI1. Ut2 omnes archidiaconi3 bre½viar(i)um4
canonum habeant.½
LXVII1. Presbiteri quoque
ecclesiarum iuxta ecclesiam½domum habeant. - ½
Servi ecclesiarum si boves proprios habuerint,½magistri sui dimidiam partem de his,½que araverint,2
sin autem cum bubus3½magistrorum suorum araverint,4 duas½partes inde magistri ecclesiarum habeant.½
LXVIII.1 Quicunque2 de his, qui in clero sunt, ad½sinodum3
episcopi sui non venerit, usque½ad laicum deponatur. - ½
LXIX.1 Si quis alterius servum
vel servientem½talem, qui domino suo sine ipsius½voluntate alienari non potest,½aut quemlibet de civili populo literas½docuerit, seu clericum fecerit½absque consciencia et confessione domini sui,½ipsum redimat et insuper L pensas persolvat.½
LXX. Si
quis homicidium fecerit,½secundum decreta Ancirani concilii peniteat.½
║206. |
LXXI. Clerici
repudiatarum½viduarumque
mariti, necnon et½bigami ab ordine deponantur,½et si teneant ecclesiam, careant ecclesia.½
LXXII. Nullus
clericus, nullus comes quemlibet½clericum suscipiat ad divinum½officium tenendum, nisi per manum sui½parrochiani episcopi.½
║207. |
SYNODUS ALTERA SUB COLOMANNO REGE CELEBRATA.
I.1
Ex auctoritate apostoli2 pro
regis nostri½salute et regni
eius stabilitate3 in
omnibus½cotidie4
ecclesiis orandum5
censemus et½districte
precipimus.
II. Ut
si quis contra regis½salutem aut dignitatem quolibet modo aliquid½conspiraverit, aut conspirare aliquid tempta½verit,1
seu2 temptanti3 sciens consenserit, a½nathematizetur,4
et5 omnium fidelium commu½nione6
privetur. - ½
III. Ut1 si quis huiusmodi aliquem noverit, et
probare½valens non
indicaverit, predicte subiaceat½dampnacioni.2
- ½
IV.1 Ut2 si qua mulier a viro suo fugerit,3 red½datur ei, et4
quociens5 fugerit,6 restituatur½ei,7 quia
scriptum est, quod8 deus
coniunxit, homo½non separet.9
V.1 Ut2 si quis uxorem suam½coram legibus adulteram probaverit,½ipsa penitencie subiaceat, et postea si½voluerint,3
reconcilientur,4
aliter innupti permaneant.½
VI.1 Ut si quis sponsam
alterius½rapuerit, sponso
reddatur, raptor vero½legibus subiaceat. - ½
VII.1 Ut2 si quis uxorem exosam habens, sponte½servituti se subdiderit, ut ab exosa½separetur, uxor eum salva libertate sequatur,3½aliter innupti permaneant.½
VIII.1 Ut clerici2 bigami et viduarum et3 repudia½tarum.
║208. |
mariti,
temporalibus ecclesie beneficiis½et cunctis dignitatibus ecclesiasticis priventur.4½
IX. Ut1 nullus episcoporum2 aliquem promoveat clericorum½ad diaconatum vel3
ultra, nisi prius continenciam½voverit, et si uxorem habuerit, ex eius fiat½consensu idem promittentis.4 - ½
X.1 Ut2 nullus coniugatus presbiter aut
diaconus½altari3 deserviat, nisi prius uxori concedenti½et continenciam voventi locum separatum,½et necessaria vite temporalis provideat, et4½secundum apostolum habens,5 quasi non6 habentem½se esse intelligat.7
XI. Ut1 nullus laicus2 ecclesie potestatem3 habeat.½
XII.1 Si presbiter altari2½deserviens concubinam habue½rit, illa auferatur, ipse vero iuxta½preceptum episcopi fructu peracto peni½tencie3
ad ministrandum altari½restituatur4
ecclesie. - ½
XIII. Ut
villa, in qua est ecclesia, ab ecclesia½longius non recedat;1
quod si reces½serit, X2
pensas persolvat et redeat.½
XIV.1 Si quis festa2 vendiderit, precium½acceptum quadruplo3
restituat,½ipse vero
penitencie subiaceat.│
XV.1 Si quis descriptas festivitates non½celebraverit, sic vindicetur2 in eum:½si liber est, tribus diebus peniteat;½si servus, septem plagis multetur.3½
XVI.1 Placuit sancte synodo,
ut omnis½coniugalis
desponsacio in con½spectu ecclesie, presente sacerdote,½coram ydoneis2
testibus, aliquo signo½subarracionis ex3
consensu½utriusque fieret,
aliter non coniu½gium, sed opus fornicarium½reputetur.4
║209. |
FRAGMENTA CONSTITUTIONUM SYNODALIUM.
I.1 Si quis presbiter2 bigamus propter uxorem divi½num officium reliquerit,3 omni ecclesiastica digni½tate privetur, et inter alycos4 deputetur.5
II.1 Decretum½est in sancta synodo ab omnibus episcopis, ut2 populus½sancte ecclesie decimas omnium, que possident, servi½vero ecclesie parochiano presbitero tres denarios
impendant.3½
_______________________
║210.
║211. |
NÉV- ÉS TÁRGYMUTATÓ.
A
Apát
72, 79, 85, 105, 106, 107, 108.
Áldozás
97.
Árvák
37.
B
Bigamus
pap 59, 91, 112, 121.
Birtokjog
20, 45.
Boszorkány
42, 78, 89.
Bőjt
24, 25, 74.
C
Clericus
96, 103, 117, 118.
Concubinatus
59, 113, 122, 123.
Coelibatus
58, 122.
Csonkítás
53.
D
Dézsma
56, 86, 116.
E
Egyház
15, 45, 74, 91, 101, 108, 123.
Egyházi
javak 62.
Egyházi
jövedelmek 101.
Egyházi
törvénykezés 10, 84, 85, 96, 103, 113.
F
Feleséggyilkos
30, 67.
Felszabadítás
32, 34.
G
Géza
fejedelem 7.
Gyermekgyilkos
90.
Gyilkos
28, 29, 30, 47, 52, 88, 118.
Gyónás
25, 97, 100.
Gyújtogatás
41.
H
Hamis
eskü 32.
Hamis
vád 111.
Hatalmaskodás
44.
Házasság
40, 64.
Házasságkötés
124.
Házasságtörő
nő 67, 71, 112, 121.
Hűtlen
elhagyás 40, 112, 120.
I
Idegen
clericus 70, 84, 102.
Idézés
80.
Ispán
51, 52, 85.
Szent
István 8, 11.
Szent
István adományai 83.
Itélkezés
84, 85.
Ittasság
109.
K
Kalendás
társulat 68, 79, 109.
Kanonok
104, 113.
Kardkivonás
31.
Kálmán
11.
Káplánok
84.
Kereskedés
69.
Keresztelés
108.
Kereszténység
26.
Kéjhölgy
78.
Királyi
birtok 21.
Királyi
senatus 11.
Korcsma
114.
L
Szent
László 11.
Lopás
49, 50, 89.
║212. |
M
Megátalkodott
99.
Megbecstelenítés
77.
Megrontás
43, 96, 111.
Mise
76, 91, 103, 105, 108.
N
Nőrablás
38, 90, 112, 121.
Ö
Összeesküvés
55, 120.
Özvegy
37.
P
Pap
59, 60, 98, 102, 105, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 122.
Papság
öltözete 92, 106.
Paráználkodás
39, 91.
Pogányság
73, 98.
Püspök
17, 61, 73, 100, 101.
Püspöki
zsinat 84, 85.
R
Rabszolga
29, 32, 34, 39, 40, 47, 48, 49, 88, 93, 105, 117.
Rabszolgaságba
taszítás 35.
S
Sebesítés
54.
Szabad
30, 39, 40, 50.
Szerzetes
106.
Szökevény
87, 88.
Szökevény
keresése 36.
T
Tanu
18, 19, 34, 87.
Tanulatlan
pap 98.
Temetés
108.
Temetkezés
74, 92.
Templom
23, 33, 63, 123.
Törvényhozás
a frankoknál 8
Törvényhozás
Magyarországon 10
Tüzesvaspróba
75.
Ü
Ünnepnap
65, 66, 78, 99, 124.
Ünnepnap
eladás 124.
Ünnepnap
vadászni 66.
V
Vadászni
66.
Vasárnap
21, 23, 65, 66, 69, 74, 97.
Várnép
87.
Vásár
69.
Z
Zajongók
33.
Zs
Zsidó
64, 75, 92, 94, 115.
Zsinat
117.
║213. |
INDEX PERSONARUM ET RERUM.
A
Abbas
161, 163, 164, 184, 192, 201, 202.
Accusator
143, 203.
Adulator
156.
Adulterium
160, 161, 191, 203, 207.
Agricultura
193.
Alienigena
presbiter 184.
Ancilla
147, 149, 150, 158.
Appellatio
iniusta 154.
Archidiaconus
205.
Archiepiscopus
159.
B
Baptismus
202.
Bigamus
158, 192, 204, 206, 207, 209.
Breviarium
205.
C
Canonica
regula 201, 204.
Canonicus
198, 201, 204.
Capellanus
184, 198.
Carnis
dimissio 163.
Castellanus
194.
Causam
diffinire 191.
Centurio
172.
Cives
188.
Civilis
ebdomadarius 189.
Civitas
155.
Claustrum
163, 164.
Clericus
143, 161, 184, 185, 192, 198, 200, 201, 204, 205, 206, 208.
Clericus
hospes 161.
Collecta
188.
Collector
177.
Colonus
186.
Comes
155, 156, 184, 185, 188, 191, 193, 206.
Communicare
198.
Concubina
204, 208.
Confessio
145.
Consilium
138.
Conspiratio
155, 207.
Continentiam
vovere 208.
Conventio
de missa 202.
Conventus
ad ecclesiam 147.
Conventus
episcoporum et comitum 186.
Curia
regalis 155.
Cursor
180.
Christianitas
145.
D
Debilitatio
memborum 155.
Decimatio
156, 162, 163, 164, 186, 192, 205, 209.
Decretum
regis spernere 177.
Decurio
172.
Desponsatio
coniugalis 208.
Diaconatus
208.
Diaconus
158, 201, 208.
Dies
dominicus 144, 160, 162, 198.
Dies
festivus 160, 162.
Domi
pugnare 179.
Domus
ad penitentes 203.
Domus
tabernaria 204.
Donatio
S. Stephani 183.
Dos
ecclesiarum 159.
E
Ecclesia
153, 159, 160, 161, 191, 199, 200, 202, 205, 208.
Ecclesiam
emere vel vendere 202.
Ecclesiastica
res 142, 143, 159, 198.
Ecclesiastici
ordines 198.
Episcopus
143, 159, 161, 163, 199, 200, 202, 208.
║214. |
Episcopalia
insignia 201.
Episcopalia
predia 201.
Episcopatus
199.
Equites
191.
Equum
Hungaricum emere 193.
Equum
retinere 177.
Equus
exercitualis 188.
Evaginatio
gladii 146, 155.
Ewnek
174.
Ewrii
172, 173.
Excommunicare
201.
Excommunicatus
199.
F
Fenerator
204.
Festivitas
164, 199, 208.
Festivitatem
vendere 202, 208.
Fides
catholica 133.
Filiorum
executio 138.
Flagellare
sua querentes 148.
Fornicator
149, 150.
Fur
156, 167, 174, 175, 176, 178, 190, 191.
Furtiva
res 167, 196.
Furtum
150, 154, 166, 167, 168, 169, 170, 175, 194, 204.
G
Gentilitas
161, 198.
Gladii
evaginatio 146, 155.
H
Hereditas
186.
Homicidium
145, 146, 153, 155, 190, 205.
Hospes
137, 148, 171, 187, 194, 201.
Hospes
clericus 161, 200.
I
Ieiunium
145, 162, 200.
Incendium
150.
Inebriatus
203.
Invasio
domorum 151, 169.
Ioccedeth
177.
Iocuscidarius
189.
Iudeus
159, 162, 192, 193, 195, 205.
Iudex
178, 179, 185, 186.
Iudex
megalis 188.
Iudicium
136, 168.
Iudicium
episcopale 200.
Iudicium
ferri 202.
Iudicium
ferri vel aquae 162, 186.
Iugulatus
168.
K
Kalendae
160, 164, 203.
L
Latini
163.
Latronum
villa 191.
Laicus
143, 184, 208.
Liber
149, 154, 162, 194.
Libertare
147.
Libertas
servorum 154.
Libertus
147.
Litigator
165.
Lixam
alterius recipere 178.
Loricatus
188.
M
Maleficium
151, 191, 203.
Mancipium
christianum 159, 192, 195, 205.
Monarchia
188.
Mendacium
155.
Mega
185, 188.
Megalis
equus 188.
Mercator
168, 170, 187.
Mercatus
160.
Meretrix
163.
Miles
136, 191.
Minister
185, 188.
Misericordia
139.
Missa
147, 162, 192, 200, 201.
Monachus
163, 164, 202.
Monasterium
161, 185, 199, 202.
Mulier
partum suum necans 191.
Mutuare
195, 196.
N
Negocium
160, 168, 170, 171, 176.
O
Oratio
139.
Oratio
pro rege 207.
Ordo
divinorum officiorum 200.
║215. |
Ordo
ieiuniorum 200.
Ordine
privare 200.
Orphani
149.
P
Palatinus
174.
Parochia
199.
Patientia
136.
Periurus
146.
Pietas
139.
Piscina
185.
Pontifex
135.
Presbiter
143, 192, 200, 201, 202, 204, 205.
Presbiter
alienigena 184.
Presbiter
coniugatus 208.
Presbiter
ydiota 198.
Presbiterorum
coniugium 158.
Princeps
136.
Pristaldus
187.
Privatio
honoris comitis 170.
Puellam
rapere 149, 204.
Q
Quatuor
tempora 145, 161, 192.
Querentes
perditarum rerum 148, 180.
R
Raptus
puellarum 149.
Regale
palatium 165.
Regalia
beneficia 153.
Regalis
dos 153.
Regula
B. Benedicti 202.
Reliquiae
sanctorum 192.
Res
ecclesiasticae 159, 162, 199.
Res
propriae 144, 161.
Res
regales 144.
Rex
163, 207.
S
Sclavi
194.
Sepultura
162, 192, 202.
Servi
146, 147, 150, 153, 154, 169, 189, 193, 199, 201, 205.
Servientes
aliorum detinere 173.
Servis
libertatem acquirere 147.
Servitus 148.
Servum
alterius recipere 178.
Servum
clericum facere 205.
Sigillum
iudicis 165, 179.
Sigillum
regis 165.
Sponsam
rapere 204, 207.
Status
ecclesiasticus 134.
Striga
151, 163, 191.
Successores
regalium beneficiorum 153.
Sylvae
186.
Synodus
184.
Synodus
episcopi 205.
T
Tabernarius
204.
Testis
143, 162, 195, 196, 205.
Testimonium
147, 155, 156, 187, 194.
Thelonearius
194.
Titulus
200.
Tributum
186.
Trinitas
192.
U
Udvornich
(Udornic) 156, 174.
Usucapio
178.
Usurpatio
187.
Uxor
episcopi 201.
Uxor
presbiteri 201.
Uxorem
fugere 150, 204, 207.
Uxorem
occidere 146.
Wzbeg
174.
V
Vectigal
186.
Viator
191.
Vidua
149.
Vigilia
163.
Villa
208.
Vindemiare
192.
Vineae
185.
Violentia
virginis vel mulieris 163.
Virum
fugere 203, 207.
Virtutes
139.
Vulneratio
155.
Y
Ysmaelita
159, 189, 190.
║216. |
[1] Lásd: Acta Reg. Scient. Universitatis Hung. anni MDCCCCI-MDCCCCII. fasc. II. p. 115-119.
1 Schröder: Lehrbuch der Deutschen Rechtsgeschichte. III. Ausgabe. Leipzig, 1898. 147. l.
2 Schröder i. m. 148. l. 14. j.
1 ŤAliud placitum cum senioribus tantum et praecipuis consiliariis habebatur, in quo iam futuri anni status tractari incipiebatur etc.ť Hincmari: De ordine palatii c. 30. (Bor. T. II. p. 527.)
[2] Schröder i. m. 149. l.
[3] Ť congregatis in unum sinodali concilio episcopis, abbatibus virisque inlustribus comitibus ť Capitul. Haristall. a . 779. mense Martio. (Bor. T. I. p. 47.)
[4] Ť convocavimus (Karolus vir illustris) archiepiscopos, praesules XVI nostri regni, nonnullos etiam proceres, marchiones et comites optimatesque etc ť Karoli III. cap. de Tungrensi episcopatu proposita a. 920. c. 2. (Bor. T. II. p. 379.)
[5] Hincmari: De ordine palatii c. 29. (Bor. T. II. p. 527 1.)
[6] Megerősitik ezt az újabb német jogtörténetek, mint Schröder i. m. 149. l. és Ernst Mayer: Mittelalteriche Verfassungsgeschichte. 1899. I. köt. 381. l.
1 Ť convenientibus in unum .., venerabilibus episcopis et abbatibus seu inlustribus viris comitibus ť Capitulare Saxonicum a. 789. oct. 28. (Bor. T. I. p. 7110.)
2 S. Steph. I. 20. 3 S. Steph. I. 35. 4 S. Steph. I. 25. 5S. Steph. I. 14. 6S. Steph. I. 15. 7 S. Steph. I. 34.
8 Geschichte Ungarns. I. k. 133. l.
9 Bűdinger: Oesterreichische Geschichte. I. k. 407. és köv. l.
10 Ueber die älteste ungarische Verfassung von Alfonz Huber. Mittheilungen des Instituts. VI. k. 385-388. l.
1 Ť dass König Stephan seine Gesetze nicht nach ihrer Berathung in einer Volksversammlung, sondern nach ihrer Begutachtung durch die Ťprimatesť, also eine Art Staatsrath, erlassen hat.ť Huber: Mittheilungen des Instituts. VI. k. 387. 1. Egyébként Huber véleményét Pauler és Marczali is elfogadja. Pauler Gy. : A magyar nemzet története az Árpádházi királyok alatt. 1893. I. k. 43. l. Marczali H. : A magyar nemzet története. 1895. I. k. 263. l.
2 Annales Altahenses maiores ad annum 1041. (M. G. S. S. T. XX. p. 795 5.)
1 Prefacio regalis decreti (l. 141. l.).
2 Szent István király intelmeit legújabban Békefi Remig behatóan tárgyalta Szent István király intelmei czim alatt a ŤSzázadokť 1901. évfolyamának deczemberi füzetében (923-990. lapokon), melyben a sokat vitatott mű forrásait, hitelességét, korát, jogi természetét és szerzőjét határozza meg. Az érdeklődőket az említett műre utalom.
1 A törvények szövegét a megfelelő codexek alkalmazásával magam állapítottam meg s a függelékben adtam. Mindig ezt a szöveget használtam; a megfelelő jegyzetben pedig adom, hogy a Corpus Juris kiadásában hányadik fejezet. (Rövidítés: Corp. Jur. A könyvet római, a fejezetet arab számmal jelzem.)
2 Institutio morum. c. VIII.
1 Corp. Jur. II. 1.
1 Corp. Jur. II. 2.
1 Péterffy Carolus: Sacra concilia. Viennae, 1742. 6. és 7. II.
2 Stiltingus Joannes: Vita sancti Stephani. Jaurini. (Év nélkül, de valószinű: 1747.) 151. 1.
3 Kollár Ádám: De originibus et usu perpetuo potestatis legislatoriae. Vindobonae, 1764. 40. lapján hivatkozik reá.
4 Kollár: i. m. 40-43. II.
5 Leges ecclesiasticae regni Hungariae et provinciarun adiacentium. Ignatius comes de Batthyány. Albae Carolinae, 1785. I. k. 388. I. a. jegyzet és 389. 1. f. jegyzet.
6 Endlicher: Die Gesetze des heiligen Stephan. Wien, 1849. 56-59. II.
7 Karácson Imre: A XI. és XII. századbeli magyarországi zsinatok. Győr, 1888. 27-30. II
8 Kollányi
Ferencz: A magy. kath. főpapság
végrendelkezési jogának története. 38-44. II.
9 Corp. Jur. II. 3.
1 Corp. Jur. II. 3, 1, 2.
2 Ezt már Karácson Imre is észrevette. Lásd i. m. 32. l.
3 Eugennii II. conc. Romanum a. 826. C. 15. (Bor. T. I. p. 374.) 4
4 Conc. Mogunt. a 888. c. XII. (Mansi T. XVIII. col. 67.) Hogy világi vádaskodhatik egyházi ellen. V. ö. Capit. episcoporum. Papiae edita. (845-50.) c. 2. (Bor. T. II. p. 8115.)
1 Mika Sándor: A hűbériség és a keresztes hadjáratok kora. Nagy Képes Világtörténet. V. k. 187. l.
2 Ut si quis liber res suas vel semetipsum ad ecclesiam
tradere voluerit etc. Lex Alamannorum. Hlotharii c. I. (M. G. Ll. T. III. p.
45.)
3 Corp. Juris. II. 5.
4 V. ö. Widonis
imperatoris capit. Papiense legibus addendum a. 891. c. 8. (Bor. T. II. p. 109.)
Lex Baiuwariorum. Textus legis primus. (M. G. Ll. T. III. pag. 269.) Karoli
Magni capit. a. 803. c. 6. (Bor. T. I. p. 113.)
1 Corp. Jur. II. 6.
2 Episcoporum ad Hludowicum imperatorem relatio a. 829. c. XI. (Bor. T. II. p. 41.)
3 Capit. Rudolfi archiepiscopi Bituricensis c. XXVI. (Mansi T. XIV. col. 955.)
4 Admonitio generalis a. 789. c. 81. (Bor. T. I. p. 61.)
1 Childeberti II. decretio a. 596. c. 14. (Bor. T. I. p. 17.)
2 V. ö. Mátyás
Flórián: Történeti egyezések és tévedések cz. értekezését. (Ért. T. T. XVI.
k. 10. sz. 13. és 14. ll.)
3 Corp. Jur. II. 7.
1 Lex Alamannorum Lantfridana c. 37. (M. G. Ll. T. III. p. 100.) Hasonló rendelkezést találunk Angliában is. Leges ecclesiasticae Eduardi senioris regis Angliae a. 905. vel 906 C. VII. (Mansi T. XVIII. p. 238.) V. ö. Corrector Burchardi p. CLXXVIII. (Wass. 664.) Theodori poenitentiale XI. 1. (Wass. 195.) Poenitentiale Bedae XXIII. (Wass. 270.) Admonitio generalis a. 789. c. 81. (Bor. T. I. p. 61.) Capit. a misso cognita facta a. 803-813. c. 11. (Bor. T. I. p. 146.) Conc. Turonense III. a. 813. c. 40. (Mansi T. XIV. col. 89.) Conc. Cabilonense II. a. 813. c. 50. (Mansi T. XIV. col. 104. Conc. Parisiense VI. a. 829. libri I. c. 50. és libri III. c. 50. és libri III. c. 5. (Mansi. T. XIV. p. 568. 597.)
2 Corp. Jur. II. 8.
1 Et quicunque post septuagesimam carnem manducasse invenitur, abscisis dentibus graviter punitur. Thietmar VIII. 2. (M. G. S. S. T. III. p. 861.)
2 Corp. Jur. II. 9.
1 Conc. Coyacence a. 1050. c. XI. (Mansi T. XIX. col. 789.
2 Corp. Jur. II. 10.
3 V. ö. Capitul. Monasticum a. 817. c. 77. (Bor. T. I. p. 348.)
1 Corp. Jur. II. 11.
2 V. ö. Conc. Mogunt. a. 847. c. 26. (Bor. T. II. p.
182.)
3. Anonymi: Gesta Hungarorum c. 57. (End. 54. l.)
1 Corp. Jur. II. 12.
2 Hasonló czélú rendelkezések: Conc. Arelatense VI. a. 813. c. l. (Mansi T. XIV. col. 58);Conc. Mogunt. a. 813. c. 1. (Mansi .T. XIV. p. 65.) és Capit. Pistensia. a. 869. c. 10. (Bor. T. II. p. 335.)
1 Conc. Triburiense a. 895. c. LV-LVIII. (Mansi T. XVIII. col. 156-157.) és (Bor. T. II. p. 242-246.)
1 Corp. Jur. II. 16.
2 Hasonló volt az
alemannoknál: Lex Alamannorum Karolina c. XLIX. (M. G. LI. T. III. p. 147.) Lex
Alamannorum Lantfridana c. LIX. (M. G. Ll. T. III. p. 109.)
A megtorlás elvét csak a burgundoknál találtam: Leges Burgundionum, Liber legum Gundebati. Tit. II. c. 1. (M. G. Ll. T. III. p. 533.)
3 Corp. Jur. II. 13.
1 Corp. Jurisból hiányzik. 2 Corp. Jur. II. 13. l.
1 Corp. Jur. II. 14. 2 Ez a Corpus Jurisba nincs belevéve.
1 Corp. Jur. II. 15.
1 Corp. Jur. II. 17.
1 Corp. Jur. II. 18. 2 Corp. Jur. II. 19.
1 A Corp. Jur. kiadásokból ez a fejezet hiányzik.
1 Corp. Jur. II. 20.
1 Corp. Jur. II. 23.
2 Corp. Jur. II. 24. 3 Corp. Jur. II. 25.
4 V.ö. Capitul. Saxonicum. a. 797. c. 1,2. (M. G. Ll. T. V. p. 86.) Capit. ad legem Baiwariorum addita a. 801-813. c. l. (Bor. T. I. p. 157.)
3 V. ö. Conc. Ancyranum. a. 314. c. X. (Mansi T. II. col. 525.) Cod. Just. Lib. IX. Tit. XIII. c. I. (1554. lyoni kiadás II. k. 976. l.) Lex Alamannorum Hlotharii. c. 54. (M. G. Ll. T. IV. p. 62.) Edictus Rothari. c. 191. (M. G. Ll. T. IV. p. 46.) Liber legum Gundebati. Tit. XII. c. 1, 2, 3, 4. (M. G. Ll. T. III. p. 538.)
1 Corp. Jur. II. 26. 2 Corp. Jur. II. 27.
1 V. ö. Edictus Rothari. c. 194. (M. G. Ll. T. IV. p. 47).
1 Liber Papiensis Lotharii c. 95. (M. G. Ll. T. IV. p. 557.)
2 V. ö. S. Steph. Decr. 1. I. c. 26.
3 Corp. Jur. II. 28.
4 Corp. Jur. II. 30.
1 Edictus Rothari c. 376. (M. G. LI. T. IV. p. 87.)
2 Corp. Jur. II. 31.
2 Corp. Jur. II. 32.
1 Corp. Jur. II. 33.
1 Corp. Jur. II. 34.
1 Corp. Jur. II. 35. - V. ö. Conc. Carthagin. IV. c. XXXI. (Mansi T. III. col. 953.)
1 Corp. Jur. II. 36. 2 Corp. Jur. II. 37.
1 Corp. Jur. II. 38.
1 Corp. Jur. II. 39., 40.
1 Corp. Jur. II. 41.
1 Corp. Jur. II. 43.
1 Corp. Jur. II. 44.
2 Corp. Jur. II. 46. Egyébként v. ö. ezt a törvényt az I. könyv 16. czikkével.
1 Corp. Jur. II. 47.
1 Corp. Jur. II. 48. 2 Corp. Jur. II. 49.
3 Corp. Jur. II. 51.
1 Már Karácson Imre észrevette i. m. 30. l.
2 Corp. Jur. II. 52.
1 V. ö. Pauler Gyula: A magyar nemzet története, I. k. 566. l. 284. jegyzet: László korába helyezi 5-6 évvel a II. decretum után. Marczali Henrik: A magyar nemzet története, II. k. 108. és köv. lapokon Büdinger után Salamon korába, 1063-ra teszi.
1 Corp. Jur. I. 1.
1 Corp. Jur. I. 2. 2 Corp. Jur. I. 3.
1 Corp. Jur. I. 4.
2 Már Karácson Imre észrevette i. m. 60. 1.
3 Corp. Jur. I. 6.
1 S. Steph. II. 1.
2 S. Lad. I. 7.
3 Capit. per. se scribenda a. 818, 819. c. 5. (Bor. T. I. p. 287.)
1 Corp. Jur. I. 8.
2 S. Lad. I. 9.
3 Conc. Tolet. XVII. a. 694. (Mansi, T. XX. p. 102.)
1 Corp. Jur. I. 10.
1 Corp. Jur. I. 11.
2 Erre figyelmeztet Battyhányi Ignácz i. m. I. k. 435. l. e. jegyzetben, csakhogy tévesen IV. római zsinatot ír, pedig V. volt.
1 Corp. Jur. I. 12.
2 Corp. Jur. I. 13.
2 Capit. Attonis episcopi Vercell. c. XXIX. (Mansi. T. XIX. col. 250.)
1 Corp. Jur. I. 14. 2 Corp. Jur. I. 15.
1 Corp. Jur. I. 16.
2 De morum instituione c. VI.
3 Corp. Jur. I. 17.
1 Conc. Eliberitanum a. 305. c. IX. (Mansi. T. II. col. 7.)
2 Liber Papiensis Lotharii c. 95. (M. G. Ll. T. IV. p. 557.)
3 Corp. Jur. I. 20.
1 Wagner Lőrincz és Villányi Szaniszló: Az apátság egyházjogi helyzete. (Erdélyi L.: A pannonhalmi főapátság története. I. 137. l.)
2 Capit. Aquisgran. a. 801-813. c. 1. (Bor. T. I. p. 170.) Hasonlóképen rendelkezik: Capitul. Septimanicum apud Tolosam datum a. 844. c. 5. (Bor. T. II. p. 257.)
3 Corp. Jur. I. 21.
1 Corp. Jur. I. 22.
1 Corp. Jur. I. 23.
2 Erre már Karácson Imre figyelmeztetett; lásd i. m. 66. l.
3 Capit. ecclesiastica a. 810-813. c. 14. (Bor. T. I. p. 179.) Conc. Triburiense a. 895. c. XVII. (Mansi. T. XVIII. col. 141.)
1 Corp. Jur. I. 25. 2 Corp. Jur. I. 26.
1 Corp. Jur. I. 28.
2 Corp. Jur. I. 29.
1 Karácson Imre i. m. 65. lapján a szabolcsi zsinat határozatát a 888-iki mainzi zsinat IX. czikkével veti egybe. Én azt hiszem, hogy a magyar törvény közelebb áll Nagy Károly capitularéjához.
2 Edictus Rotharis c. XIV. (M. G. Ll. T. IV. p. 15.)
3 Corp. Jur. I. 32.
1 Corp. Jur. I. 34.
2 V. ö. ugyanezen capitul. I. fejezetével. (Bor. T. I. p. 298.)
1 Corp. Jur. I. 38.
2 V. ö. Capit. ecclesiastica a. 810-813. c. 19.
(Bor. T. I. p. 179.)
Capit. Rudolfi
archiepiscopi Bituricensis c. XXVII.
(Mansi. T. XIV. col. 956.)
Capit. a Walterio c. 18. (Mansi. T. XV. col. 508.)
Conc. Mogunt. a. 813. c. 36. (Mansi. T. XIV. col. 73.)
1 Corp. Jur. I. 39.
1 Corp. Jur. I. 42.
1 S. Lad. I. 17.
2 S. Steph. I. 4.
3 S. Lad. III. 26.
4 Syn. Francofurt. a. 794. c. 6. (Bor. T. I. p. 74.)
5 Col. I. 5.
6 Col. I. 6.
1 Capit. de iustitia facienda a. 811-818. c. 2. (Bor. T. I. p. 176.)
2 S. Steph. I. 4.
3 Col. I. 14.
1 Col I. 23.
2 S. Steph. II. 18.
3 S. Lad. I. 27.
4 S. Lad. I. 30.
5 V. ö. S. Lad. I. 40.
6 Col. I. 25. - A hasonlóságot már Karácson Imre észrevette; l. i. m. 120. l.
1 Col. I. 66. Mivel birtokosok, tehát ők is fizetnek tizedet. S. Lad. I. 27.
2 Col. I. 27.
3 Col. I. 39.
1 Col. I. 42.
2 Col. I. 50.
1 S. Seph. II. 6, 7.
2 V. ö. S. Lad. II. 1.; S. Lad. II. 2.; S. Lad. II. 12. és S. Lad. III. 8.
3 S. Lad. II. 12.
4 Col. I. 54. - V. ö. Constitutio pacis provincialis a. 1103. (M. G. LI. T. II. p. 61.15-20)
5 S. Steph. I. 33.
6 S. Lad. I. 34.
7 Capitulatio de partibus Saxoniae. a. 775-790. c. 6. (Bor. T. I. p. 68.)
8 Col. I. 57.
1 Col. I. 58.
2 S. Steph. I. 27.
3 Col. I. 59.
4 S. Steph. I. 34.
1 Col. I. 60.
2 Col. I. 61.
3 S. Steph. I. 2.
4 S. Lad. I. 1.
5 S. Lad. I. 29.
1 Col. I. 70.
2 Már Pauler Gyula is figyelmezetett erre. Lásd i. m. I. k. 588. l. 369. jegyzet.
3 S. Steph. I. 10.
4 S. Lad. I. 25.
5 S. Lad. I. 25.
6 Col. I. 73.
7 S. Lad. I. 10.
1 Cod. Just. Lib. I. Tit. XIII. c. 1. (Az 1554-iki lyoni kiadás szerint. I. k. 69. 1)
2 Col. I. 77.
3 S. Steph. II. 8.
4 Capitul. Bonon. a. 811. c. 2. (Bor. T. I. p. 166.)
1 V. ö. Helmár Ágost: A magyar zsidótörvények az Árpád-korszakban. 3-9. II. (A pozsonyi kir. kath. főgymnasium értesítője az 1879/9. évről)
2 V. ö. Dudik: Allg. Geschichte Mährens ll. k. 589. 1.
1 Pauler Gyula i. m. I. k. 577. l. 320. jegyzet.
2 Syn. Strig. I. 8.
3 S. Lad. I. 38.
1 Syn. Strig. I. 26.
2 ŤOrdo divinorum officiorum in synodo Seraphini Archiepiscopi Strigoniensis collaudatus ex. M. S. codice Seculi XII. editus.ť Battyháni Ignácz: Leges ecclesiasticae. II. k. 130-96. ll.
3 Syn. Strig. I. 18-nál párhuzamosan közlöm.
4 Syn. Strig. I. 36-nál párhuzamosan közlöm.
1 V. ö. Synodus Romana a. 853. c. 4. (Mansi. T. XIV. col. 1003.)
1 V. ö. S. Lad. I. 22.
2 V. ö. S. Lad. I. 39. Hasonlóképpen rendelkeztek már előbb S. Steph. I. 8, 9. S. Lad. I. 11.
3 V. ö. S. Steph. I. 12, 13.
1 Lásd Szent István I. törvénykönyvének 12. fejezetét.
2 V. ö. S. Lad. I. 25.
1 V. ö. Conc. Mogunt. I. a. 847. c. 10. (Mansi. T. XIV. col. 906.)
1 V. ö. S. Lad. I. 5.
2 V. ö. S. Lad. I. 17.; Col. I. 3.
3 Már Karácson Imre is észre vette. L. i. m. 101. 1.
4 V. ö. Col. I. 3.
1 V. ö. Conc. Valent. III. a. 855. c. 14. (Mansi. T. XV. col. 10.) A püspökök ne nyomják el a papokat és a népet.
1 V. ö. S. Lad. I. 21.
1 Col. I. 68.
1 Már Karácson Imre figyelmeztet erre a hasonlóságra. Lásd i. m. 104. l.
2 Vita S. Gerardi. c. 12. (End. 219.)
1 Syn. Strig. I. 45.
1 Már Karácson Imre észrevette. Lásd i. m. 99. 1.
1 V. ö. S. Lad. I. 2.
2 V. ö. Syn. Strig. I. 37.
1 V. ö. Conc. Laudicenum c. XXIV. (Mansi. T. II. col. 579.) és Conc. Rhemense. II. a. 813. c. XXX. és XXXII. (Mansi. T. XIV. col. 80.)
2 Syn. Romana a. 853. c. 13. (Mansi. T. XIV. col. 1004.)
1 Conc. Metense a. 888. c. VII. (Mansi. T. XVIII. col. 79.)
1 V. ö. S. Steph. I. 21.
1 V. ö. Syn. Strig. I. 30.
1 V. ö. Syn. Strig. I. 52.
1 Conc. Melfit. a. 1089. c. 2. (Mansi. T. XX. col. 723.)
2 Conc. Roman. III. a. 1099. c. 13. (Mansi. T. XX. col. 963.)
1 V. ö. Conc. Melfit. a. 1089. c. III. (Mansi. T. XX. col. 723.); Conc. Roman. III. a. 1099. c. XIV. (Mansi. T. XX. col. 963.)
1 V. ö. S. Steph. I. 9. és S. Lad. I. 11.
2 Kováts Gyula: A házasságkötés Magyarországon. 7-12. l.
1 Cfr.: Prikkel Marián: A Pray-Codex. (Erdély László dr.: A pannonhalmi főapátság története. Budapest. 1902. p. 439-470.)
1 Jesu; I.
2 Amen; a. I.
3 regis Hungarie sine tamen titulo, tempore (bis) et sigillo; a I. - In marg. non scriptoris, sed alteriusvis rec. aev. fortasse Zachariae Mosóczy manu: De hoc decreto vide Bonfini decadis II. l. I. numero 175. - In T. etiam legitur: Capitulum.
4 nutu dei; I.
5 disposita preordinacione; I.
6 altitudine; I.
7 d. I.
8 affatum T.
9 In I. rasura est, ea de re ex vocabulo tantum Ťversať videtur manifeste.
10 ducatus, consulatus; I.
11 legalibus, partim iuridicalibus, sive iurisdiconibus (pro: iurisdiccionibus; deest signum abbreviationis), partim ore; ip. I.
12 civilioribus; I.
13 satellibus; I.
14 sive consulere; a. I.
15 false bis scripsit I.
16 in; T.
17 me ne; I.
18 pigeat; I.
19 fily; constanter T. mi; a. I.
20 amabilime; T.
21 hac; I.
22 et; ip. I.
23 parare; I.
24 d. I.
25 summa; I.
26 Primum post conc. scripsit Ťestť, postea autem delevit I.
27 Super versum scripsit I.: prudencia.
28 Primum post patr. scripsit, postea autem delevit J.: tui et ne demittas legem matris tue, ut multiplicentur tibi anni vite tue. Ex hac ergo sentencia animadvertere poteris.
29 concedere; T.
30 fily; T.
31 Primum I. Ťadvertereť scripsit, tantum postea anteposuit illo Ťanimť, sed minoribus litteris.
32 que tibi paterna pietate; I.
33 iam; a. I.
34 precipuum; I.
35 id cuiusque; T.
36 plasmatori; T.
37 dignitatem; T.
38 paradisy; T.
39 condilata; T.
40 iccirco; I.
41 panem; T.
42 in invicem; T.
43 d. T.
44 magstigiis; T. - verberibus vel flagellis; a. I.
45 d. I.
46 iccirco; I.
47 trine; T.
48 d. I.
49 pulvinaris; I.
50 acola; I.
51 tocius; a. I.
52constrivi; I.
53 pulcium; false T. I.
54 mollicies; I.
55 ebetem; I.
56 contencio; I.
57 interim; I.
58 vini; a. I.
59 reddant; I.
60 itaque; I.
61 redeam; I.
.1 Capitulacio; T.
2 De observancia catholica fidei; T;
3 capitula. Liber primus; a. I.
I.1 fide catholica; I.
2 quia; T.
3 iccirco; I.
4 Primum Ťfiliiť scripsit, postea autem correxit T.: fidei.
5 ministros; I.
6 locum damus; I.
7 sive consulo et; a. I.
8 charissime; I.
9 curam; I.
10 hominibus; I.
11 a deo tibi; I.
12 viri; I.
13 eum; false I.
14 in bonis; I.
15 vel; I.
16 ornent; T.
17 participant; I.
18 armamentis; I.
19 visibiles et invisibiles; I.
20 legitime; I.
21 legitime; I.
22 Jesum; I.
23 d. I.
24 annunciante; I.
25 et; I.
26 et apostolos atque ewangelistas; dd. I.
27 et; ip. I.
28 catolica; I.
29 Atanasius; I.
30 invenuntur; I.
31 aut; I.
32 servos; I.
33 nec; I.
34 nec; T.
35 utor; I.
36 eum (false); I.
37 miserabiliter; I.
38 destruant; T.
39 dissipabunt; I.
II.1 Capitulum secundum. De etc., I. - capitulum; a. T.
2 locum; I.
3 penes; I.
4 et; a. T.
5 certis; I.
6 hec; I.
7 charissime; I.
8 d. I.
9 igitur; I.
10 immensam; I.
11 clemenciam; T.
12 immeritis; I.
13 anichiletur; I.
14 corpus Christi; I.
15 mutilare; I.
16 ipsi; I.
17 quam; T.
18 magistrum quem; T.
19 petrum; T.
20 diviamque; I.
21 doctam; I.
22 lotam; I.
23 carismate; T.
24 unctam; I.
25 super se appellat; I.
26 in febre; T.
27 sancte ecclesie: I.
28 ewangelium; T.
29 molla; T.
30 in collo; I.
31 ethnicus; I.
32 d. T.
33 augmentarum; T.
34 inde; I.
35 imprimis I.
36 d. T.
III.1 Capitulum tercium. De etc.; I. - capitulum; a. T.
2 charissime; I.
3 sint tibi; dd. I.
4 benevolenciam; I.
5 habes; I.
6 et; I.
7 ecclesie; I.
8 ac; I.
9 enim illis; I.
10 que; d. I.
11 vero; T.
12 deiitum (sic); I.
13 mendose bis scripsit I.
14 protrahit; I.
15 ne inter; I.
16 ewangeli; T.
17 d. T.;
18 renuerit; I.
19 secreta monita; I.
20 sibi (mendose bis scripsit) sunt; I.
21 hoc; T.
22 servabit; T.
23 exaltabit; T.
IV.1 Capitulum quartum: De etc., I. - sequitur; a. T.
2 baronum; a. I.
3 nobilium; a. I.
4 defensor; I.
5 imbecilium; I.
6 expugnator; I.
7 marciarum; T.
8 tibi fili mi sint; I.
9 omnium; T. I.
10 d. I.
11 unus; T.
12 nil elevat, nisi humilitas; dd. T.
13 deiciit; I.
14 non pacificus; I.
15 ebetudo.; I.
16 dignacio; T.
17 tradetur regnum tuum; I.
18 angulati; I.
19 dignitate; I.
20 et ut; T.
V. 1 Capitulum quintum. De. etc., I.
2 autem a. I.
3 ewangelio; constanter T.
4 habere regni honorem; I.
5 quocienscunque; I.
6 charissime; I.
7 sentencie capitalis; I.
8 impacienter; I.
9 vel; I.
10 inferiorum negociorum; I.
11 quod; T.
12 homo; T.
13 decernat; T.
14 pacientes; T.
15 tiranizant; I.
16 mee; T.
17 sive miserancia; I.
VI. 1 Capitulum sextum. De etc., I.
2 nutrimendo; T.
3 hospitalibus; I.
4 regalis dignitatis loco; I.
5 unde; I.
6 primis; T.
7 nisi quod; I.
8 patribus; T.
9 Eneadas; I.
10 fecisset; I.
11 d. T.
12 regiam; I.
13 preterritant; T.
14 unus T.
15 unusque; T.
16 imbecille; I.
17 est et fragile; I.
18 te; T.
19 habeant; T.
VII. 1 Capitulum sextum (!) De etc., I. - capitulum; a. T.
2 sempiternum; T.
3 vendicat locum; I.
4 gubernantur; I.
5 componuntur prelia; dd. I.
6 summitur; I.
7 mihi; I.
8 vallent; T.
9 que; d. T.
10 ac; I.
11 iccirco; constanter I.
12 consiliare; I.
13 precordiis; I.
14 ventositati; I.
15 efficeris; I.
16 d. I.
17 ad; I.
18 quitquid; T.
19 exerceant; I.
20 non sunt iuvenes; I.
21 d. T.
22 differas; I.
23 mansurus; T.
VIII. 1 Capitulum octavum. De etc - Super Ťexecucioneť fortasse manu Zachariae Mosoczy est scriptum: obediencia; I.
2 antecessores; T.
3 sunt filii; I.
4 patribus; I.
5 sunt deo; I.
6 Inobedientes; T.
7 regni est; I.
8 charissime; I.
9 dirigantur; I.
10 a bonis; T.
11 d. I.
12 Latinos - regeret; dd. I.
13 d. I.
IX.1 Capitulum nonum. De etc., I.
2 maximum; T.
3 salutis et ideo; dd. I.
4 tronum; I.
5 et; I.
6 continua; I.
7 quociescunque; I.
8 d. I.
9 eris currus; I.
10 Solomone; I.
11 rex semper; I.
12 mihi; I.
13 auferte; T.
14 infrenato; I.
15 carnis desideria; I.
16 habitudinem; T.
17 supplementum; I.
18 admersariorum; (mendose) I.
X. 1 Capitulum decimum. De pietate, misericordia et ceteris virtutibus; I.
2 ornat; I.
3 inpietate; T.
4 tirannus; I.
5 et; ip. I.
6 cognacione; T.
7 sive ducibus; dd. T.
8 cum; a. I.
9 d. T.
10 sis quoque humilis - et in futuro; dd. T.
11 et; I.
12 damnes; I.
13 valet; I.
14 hic nullus; I.
15 Amen - primus; dd. I.
1 Dd. T. I. In T. et I. prefationem antecedit enumeratio titulorum. - De statu ecclesiastico capitulum; ip. T. - Capitulum primum: De statu ecclesiastico et veneracione domus dei; ip. I.
2 catholice; T. I.
3 et; I.
4 solidys; T.
5 solet operibus esse; T. I.
6 regitur; T. I.
7 gubermantes; I.
8 nostra; I.
9 quam quemadmodum; I.
10 simul; I.
11 sint addicti; T. I.
12 mali; I.
13 mulctentur; I.
14 litteris subnotavimus; T. I.
1 Incipiunt capitula; T. - Libri secundi recapitulaciones; I.
2 De statu ecclesiastico (T. I.) et veneracione domus dei; I.
3 super laicis res ecclesiasticas; T.
4 De eorum; T. - Ťeorumque - laicisť dd. I.
5 De accusatoribus et testibus clericorum; quales sint; I.
6 d. I.
7 laboribus; I.
8 retento; T.
9 dominice; T.
10 De observacione diei dominici, ut abstineant a laboribus; I.
11 d. T. - Ut eodem die concurrant ad ecclesiam; I.
12 quatuor; T. - quattuor; I.
13 De homicidis voluntariis; I., in quo uti c. XVI. iuveniri potest.
14 occidunt uxores; T. I.
15 Sequitur in I.: De homicidis voluntariis.
16 De libertate servorum; I.
17 De conventu ad ecclesiam. De his, qui murmurant vel mala loquontur hora misse. T. - De conventu ad ecclesiam et murmurant vel loquuntur hora misse; I.
18 vel; T. I.
19 XXI. d. I.
20 liberos; T. - labores; I.
21 XXIIII. d. T. - De recipiendis hospitibus; I.
22 d. A.
23 flagellant; T. I.
24 fornicatoribus; T. - liberis fornicatoribus; I.
25 d. T. I.
26 ancillas alienas; T. - alienas ancillas; I.
27 propter suas; I.
28 maritatarum; a. I.
29 weneficis et sortilegis; a. I.
30 etc.; a. T. - et de pugna ibidem secuta; a. I.
I. 1 De potestate episcoporum super res ecclesiasticas; T. - In. I. capitulum inmediate sequitur prefationem.
2 Si quis faustu; T.
3 contemtibilem; I.
4 domino; I.
5 immunitas; I.
6 excommunicentur; T.
7 d. I.
8 benivolencie; T.
9 contemnat; I.
10 constitutorum; I.
11 existat; I.
12 ab omnibus diccioni (dicioni; I.) sue subiectis; T. I.
13 inprovide; T.
14 itaque; I.
15 d. T.
16 d. I.
17 Quocirca decipitur - rebus gloriatur; dd. A.
18 divinitatis; T. I.
19 d. I.
20 d. T.
21 ergo; T.
22 importunitate; I. - d. T.
23 inprobitatis; T.
24 vertere; I.
25 tentaverit; I.
26 vissus; T.
27 d A.
28 transitoris; T. - et transitoriis; I.
29 abscindendus tamen; I.
30 proiicendusque; I.
31 evangelii; I.
32 d. I.
33 amputa vel; dd. T. I.
II. 1 eorumque - laicis; dd. T. I.
2 d. T. I.
3 super res; T.
4 d. I.
5 providere; I.
6 canonum; T. I.
7 autoritatem; I.
8 d. I.
9 d. I.
10 eas; a. T. - eis; a. I.
11 aut; I.
12 d. I.
13 precium; I.
III. 1 accusatores et testes; T. I.
2 d. T. I.
IIII. 1 Immediate sequitur in T. et I.
2 clerum; T.
3 eciam; I.
4 quemlibet clericum; T. I.
5 in publico, nisi in ecclesia examinare presumpmat (presummat; I.); T.I.
V. 1 nostrum; T.
2 d. I.
3 nobis; T.
4 Primum Ťnosť scripsit, deinde correxit T.: vos.
5 suorum operum; A. summopere; I.
6 necesse; T.
VI. 1 regali nostra; T. I.
2 et; I.
VII. 1 sequitur; a. T.
2 autem; T.
3 sicut T. I.
4 d. T.
5 debet; a. I.
6 recipiatur; I.
VIII. 1 dominice diei capitulum; T. - diei dominicę, ut abstineant a laboribus; I.
2 si vero; T. I.
3 bobus; T. I.
4 sibi; a. I.
5 qui; T. I.
VIIII.1 De eodem die dominicali; T. - et in margine: de eadem. - De eodem die, ut concurrant ad ecclesiam; I.
2 d. T. I.
3 ipsorum visu; I.
4 et; T. I.
5 et; I.
6 illis; aa. T. I.
7 custodiant; T. I.
8 quid; T.
9 d. T. I.
10 obstinatus; I.
11 d. T. I.
12 propter; I.
13 vapulentur; T. - vapulet; I.
14 depiletur; I.
X. 1 quatuor; T. I.
XI. 1 sextε; T. sextę; I.
2 d. I.
XII. 1 d. I.
2 animo; a. I.
3 d. I.
4 ecclesiastico; I.
5 vel; I.
6 neglexerunt; T.
7 subiaceat; T. I.
8 lugeant; T. - luant; I.
9 presbiterum; T.
10 cum omni; dd. I.
11 oculta; T.
12 nam occulta et divina iudicia nobis sunt incognita; T. I. - In margine codicis I. legitur: facit pro vragio.
XIII. 1 Capitulum; a. T.
2 stolitate; (mendose), A.
3 quid; T. I.
4 impositam; I.
5 item; I.
6 si per; T. I.
7 d. T. I.
8 renuens; I.
9 invenietur; I.
XIIII. 1 Capitulum 16. De homicidis voluntariis; I.
2 accensus ira; i.
3 ac. T. I.
4 decem; I.
5 auri pensas; I.
6 L; T.
7 alii; A. I.
8 quinquaginta; I.
9 decem; I.
10 De eodem; T. - Capitulum 13. De homicidis et primo casualibus; I.
11 duodecim; I.
12 pensas auri; T. I.
13 Haec dd. T. I.
14 Sine titulo immediate sequitur in T. et I.
15 precio; T. I.
XV. 1 Capitulum 14. De etc. I. - occidunt uxores; T. I.
2 que; d. I.
3 absit; I.
4 L; T.
5 iuvencus (mendose); T.
6 et secundum mandata canonum ieiunet; T. I.
7 d. T. I.
8 inciderint; T.
9 statutum; I.
10 decem; I.
11 iuvencus; T.
12 concilietur; T. I.
13 In margine codicis I. eodem manu: Siculorum homagium inde sumptum est.
XVI. 1 Hoc caput. d. T. I.
XVII. 1 Capitulum 15. De etc.; I. - periuriis; T.
2 confractus; T. I.
3 d. T. I.
4 amputatus; T. I.
5 duodecim; I.
XVIII. 1 Capitulum 17. De libertate servorum. I.
2 feriacverit; T. - donavit; I.
3 fuerit testificatus; I.
4 testificare; I.
5 agape; T. I.
6 voluerit; I.
XVIIII. 1 et de - missę; dd. T. - Capitulum 18. De conventu ad ecclesiam et murmurantibus hora misse; I.
2 quis; T.
3 veniens; T.
4 d. I.
5 divinum officium; T. I.
6 sollennitas; I.
7 incremento; I.
8 sint; I.
9 increpa et; T.
10 corripientur; T.
11 ac cesura capillorum; dd. T. I.
XX. 1 in accusacione vel testimonio super dominos suos; T. - Capitulum 19. De accusacione vel testimonio servorum vel ancillarum contra dominos vel dominas non recipiendis; I.
2 monarchię huius; I.
3 regalis decretum; T. I.
4 d. A. I.
5 nullus; I.
6 cause; T.
7 aliquam servilem personam; I.
8 et; I.
9 d. T. I.
10 recipiant; A. T. recipiat; I.
XXI. 1 Caput XXI. d. T. I.
XXII. 1 deo dignum; T. I.
2 sive; I.
3 industrie; I.
4 post hec; T.
5 aliquam liberam; T. I.
6 elachionis; I.
7 audacię; A. - audacie; T.
8 sue audacia; I.
9 de; T.
10 et; I.
11 De eadem materia; T. - Hic titulus ante c. XXIII. invenitur in T., re vera autem huic continetur.
12 d. T.
13 hactenus; I.
14 servitutem; T. I.
15 regale; T. I.
16 nil; T. I.
XXIII. 1 Hic titulus in T. ante prius caput legitur.
2 haberet; I.
XXIIII. 1 Titulus d. T. - Capitulum 22. De recipiendis hospitibus; I.
2 benevolencia; I.
3 accepit; T.
4 impendit; T. I.
XXV. 1 d. A.
2 flagellant; T.
3 tuus; I.
4 vel; I.
5 fugierit; T.
6 hijs; T.
7 elapsus I.
8 reducendum; T. I.
9 hijs; T.
10 ac; T. I.
11 primatum; T. I.
12 decem; I.
13 In margine codicis I. posteriori manu: Requirendi fugitivos potestatem fieri domini presidalis officii est C. de ser. fugi. L. II.
XXVI. 1 d. I.
2 mendose bis scripsit I.
3 sint; a. A.
4 et filiabus; T. I.
5 conmissam; T.
6 enim; I.
7 iterum; T. I.
8 nil; I.
9 congrua sibi; I.
10 accipiat; a. I.
11 Immediate sequitur in T. et I.
12 d. I.
13 quitquid; T.
14 inde facere voluerit; T.
15 a(b)inde; I.
16 Et post; I.
17 d. I.
18 sui; T. I.
19 non; a. I.
20 In margine codicis I.: Vidue qualiter succedant.
XXVII. 1 decem; I.
2 ac; a. T. - aut; a. I.
3 vulgaris hoc; T. I.
4 agreditur agere; T. I.
5 quinque; I.
6 bobus; T. I.
XXVIII.1 De liberis fornicatoribus; I.
2 ancilla; I.
3 ne cum alienis fornicentur (fornicetur; I.) ancillis; aa. T. I.
4 si quis; T. I. - autem improvidus hanc caucionem; aa. T. I.
5 fornicator; T.
6 esse reum; T. - reum esse; I.
7 decalvari et depilari; I.
8 pro; T.
9 decalvetur; I.
10 et; I.
11 depelletur; T.
12 redimet; A.
13 poterit.I.
14 morietur; T. I.
15 eundem; I.
16 Immediate sequitur in T. et. I.
17 alicuius; T. I.
18 et si; T.
19 alicuius; T. I.
20 decalvetur; I.
21 et; I.
22 morietur; T. I.
23 d. T. I.
24 semper maneat; I.
XXVIIII. 1 d. T. I.
2 ancillas alienas; T. - alienas ancillas; I.
3 nomine censentur; T. I.
4 d. T. I.
5 facere cuiquam iniuriam audeat; I.
6 inposuimus; I.
7 quod; I.
8 prepedita; T.
9 sue libertatis; T. I.
XXX. 1 regali decreto; T. I.
2 ut; I.
3 presummat cogere; I.
4 presummat; T. I.
5 liceat sibi sumptis congruis vestimentis; T. I.
6 In margine codicis I.: Uxor dimissa nubit.
XXXI. 1 maritatarum; a. I.
2 d. I.
3 homnibus; T.
4 d. I.
5 fecisse furtum; I.
6 regale; I.
7 decretum senatum est; T. - senatum est statutum et decretum; I.
8 redimatur; I.
9 redimatur; I.
XXXII. 1 d. T. I.
2 quitquid; T.
3 sedecim; I.
4 LX; T. - quadraginta; I.
XXXIII. 1 strigiis; T. I.
2 docendum; T. I.
3 d. T.
4 subiaceat; T. I.
5 clavi; T. I.
6 In margine codicis I.: Strigarum pena.
XXXIIII. 1 De maleficiis, veneficiis et sortilegiis; I.
2 malorum; T.
3 In codice I. lacuna, circiter decem litteris accipiendis sufficiens, invenitur, nihil tamen deest.
4 d. I.
5 ad magni; I.
6 timoris; T. - terrorum; I.
7 ac; T.
8 veneficiis et maleficiis; I.
9 statu mentu mentis; sic invenitur in A.
10 post hoc hac; T. - posthac hec; I.
11 presumserit; I.
12 mendose bis scripsit A.
13 eorum velle; T. I.
14 adiudicandum; I.
15 d. I.
16 emendetur; T.
XXXV. 1 et de pugna ibidem secuta; a. I.
2 una; T.
3 d. I.
4 alium aliquis; I.
5 concilii communis; T.
6 suas dissipare res; T. I.
7 et si; I.
8 et si; I.
9 vaginacione; T.
10 confecta; T.
11 idem comes; T. I.
12 si(n)e; I.
13 bis invenitur in A.
14 C; T.
15 iuvenciis; T.
16 ŤSi vero ille - invasionemť postponunt T. et I. sententie: Ťsi vero miles - invasionem.ť.
17 qui; T.
18 curtem; T. - turrim; I.
19 decem; I.
20 iuvenciis; T.
21 alicuius; T.
22 quinque; I.
23 vivenciis; T.
24 invasionem; I.
25 d. T. I.
I. 1 In codicibus T. et I. hec capitula priori libro adiunguntur. - De edificacione et dote ecclesie a villis composite; T. I.
2 dotem; T.
3 bobus; T. I.
4 XXXIIII. nutis; T. - triginta quatuor minitis; I.
5 provideat; T. I.
II. 1 De dominio propriarum rerum et regalis doni; T. - De dono propriarum rerum et regis dono; I.
2 Etiam in margine I. invenitur.
3 dominorum; I.
4 ut unusquiusque dominetur; T. I.
5 similes domino; T.
6 ullis; A.
7 Etiam in margine I.
8 sui; T. I.
9 fecerit; T. I.
10 fugierit; T.
11 Ast si - fuerit; dd. T. I.
12 d. T. I.
13 sentencia; T.
14 bona vero illius; dd. T. I.
15 inremota sint; dd. T. I.
16 d. I.
III. 1 De servo interfecto ab altero servo; T. I.
2 d. I.
3 interfecto; I.
IIII. 1 De redempcione homicide servi capitulum; T. - De redempcione servi homicidε; I.
2 liberi; T. I.
3 d. I.
4 decem; I.
5 d. T. I.
6 vel; T.
V. 1 De vindicta tutencium (nitencium; I.) acquirere libertatem alienis servis; T. I.
2 niteretur; I.
3 quot; T. I.
VI. 1 semel commisso; aa. T. I.
2 redimat; T. I.
3 quinque; I.
4 abcidatur; T. - abscindatur; I. - Sequitur titulus in T.: De vindicta semel abcisi furis et tercio commisso; et in I.: De vindicta furtum tercio committentis;
5 Si furtum abcisus nasum (abscissus nasu; I.) commiserit; T. I.
6 redimat; T. I.
7 quinque; I.
8 abcidantur; T. - abscindatur; I.
9 autem; T. I.
10 commiserit furtum; T. I.
VII. 1 semel et bis commisso; a. T. - semel, bis et ter commisso; a. I.
2 hanc legem decrevimus componere; T. I.
3 ut; T. I.
4 d. I.
5 d. I.
6 Immediate sequitur in T. et I.
VIII. 1 De regali porcione a comitibus defraudata; T. - De regali porcione a comitibus; I.
2 duppo; T. - dupplo; I.
VIIII. 1 De sprecione (spretu; I.) iusti iudicii comitis; T. I.
2 a suo comite iudicium; T.
X. 1 De reddicione rei a comitibus iniuste ablate; T. - De restitucione rerum a militibus iniuste ablatarum; I.
2 tantumdem; T. I. - In I. posteriori manu scriptum etiam invenitur: solvat.
XI. 1 De mendacio doni sponte facti; T. I.
XIII. 1gladio facta; aa. T. I.
2 d. I.
XIV.1 Capitula XIV-XX omittit A, itaque contextum e codice T. (84b.) dedimus, cum variis lectionibus codicis I.
XV. 1 d. I.
2 compositum solvat; I.
XVI. 1 2 false in codicibus: servorum.
3 curie; I.
4 vel; I.
XVII. 1 d. I.
2 contra; I.
3 salutem regis; I.
4temptenti; T.
5aut - consenserit; dd. I.
6omni; I.
7vel; I.
8indicaverit; I.
9damnacioni; I.
10 serviens; I.
11 Haec in fine cap. XVI inveniuntur in codicibus T. et I., re vera autem huic attinent.
XVIII. 1 et si - solvat; dd. T.
2 d. I.
3 In margine I.: Decimam negans.
XIX. 1 versutus; I.
2 hec; T.
XX. 1 De his, qui mendacia inter duos proferunt comites; T. - De his, qui mendacia proferunt inter duos comites; I.
2 Si quis inter duos comites mendacia protulerit; T. I.
3 certeque; T.
4 tacere eosque; I.
5 eos ob invicem; I.
6 separat; T. - separaret; I.
7 et; T.
XXI. 1 De furto udornicum; T. - De furto wdvarnicorum; I.
2 Si quis; dd. I.
3 udornich; T. - wdvarnik; I.
4 d. A.
5 diiudicetur; T. I.
6 eius; I.
7 ipsos; I.
8 Explicit decretum sancti regis Stephani; a. T. -τέλος; a. I.
1 Incipit hoc decretum p. 85a. in codice T.
2 Ladislai regis; I.
3 In codice T. tituli capitulorum antecedunt prefationem, sed in I. hac serie inveniuntur, quam etiam nos secuti sumus.
4 1902; I.
5 13; I.
6 synodus; I.
7 Ungarorum; I.
1 Capitulacio; T.
2 diaconibus; T.
3 sui rogaveri(n)t; T.
4 De indulgencia uxorum presbiterorum ad tempus; I.
5 rerum ecclesiarum; I.
6 desolarum; T.
7 ismaellitas; I.
8 christianorum; T.
9 adulterii; T.
10 kalendarum; I.
11 negocium; I.
12 speracione; T.
13 propriarum ecclesiarum; I.
14 erga proprios episcopos abbatum; T.
15 gencium in sacrificiis; I.
16 et emancipacione eorundem; a. I.
17 monachis; T.
18 satisfaccione; I.
19 euntes; T.
20 sanctorum; I.
21 kalendis; I.
22 decimacione; I.
23 legatoribus; T.
24 ad palacium regale; I.
25 spreto; T.
26 capitulum; a. T.
I. 1 diaconibus; T.
2 diaconos; I.
3 noluerit; I.
4 matrimonia; I.
5 canonis; I.
6 d. I.
7 parentibus reddi iubemus suis; I.
8 voluerit; I.
II. 1 uxoris surrogaverint; I.
2 d. I.
III. 1 De indulgencia uxorum presbiterorum ad tempus; I.
IV. 1 d. I.
2 consilium et consensum; I.
3 pertinent; T.
4 premiserit; I.
5 racio; a. I., sed supervacuum est.
6 delebat; I.
7 ignorante; I.
8 voluntarie; I.
V. 1 dei; I.
2 verbaverit; I.
VII. 1 restaurent; I.
2 calicis; I.
3 libro; I.
VIII. 1 redificet; I.
IX. 1 ismaellitas; I.
2 ismaellitas appellant; I.
3 potest; I.
4 redisse; I.
5 aut edibus; a. I.
X.1 christianorum et iudeorum mulierum; I.
2 christianorum; I.
3 apud; I.
4 ablata (mendose); T. I.
5 eorum; T. I.
6 sumtum; I.
XI. 1 d. I.
2 d. I.
3 diebus dominicis; I.
4 d. I.
5 parochialem; I.
6 parochialem; I.
7 nomine; I.
8 d. I.
9 deferat; I.
XII. 1 d. I.
2 aut; I.
XIII. 1 de se; a. I.
2 femine aliquis; I.
3 omnibus modis; I.
4 ut; I.
5 contemtu; I.
6 apud; I.
7 ut; T.
8 d. I.
XIV. 1 kalendarum; I.
2 kalendis; I.
3 In I. super lineam etiam invenitur: furtum commisit.
XV. 1 2 d. I.
3 festivitatibus maioribus; I.
XVII. 1 clericis advenientibus; I.
2 sui episcopi; I.
3 cuius; T.
XVIII. 1 d. I.
2 vel certaverit; a. I.
3 iniusta; T.
4 declaraverit; I.
XIX. 1 spretu; I.
XX. 1 In margine I.: adultera.
2 reprehenderit; T.
3 instituta; I.
4 maneant; I.
XXI. 1 curacione; I.
2 capitulum; a. T.
3 d. I.
4 monasteria; T.
5 d. I.
6 sanctimoniales; I.
7 sanctimonialium; I.
8 episcopus aliquis; I.
XXII. 1 in sacrificiis; a. I.
2 d. I.
3 obtullerint; I.
XXIII. 1 d. I.
2 vel; I.
3 dederit ecclesie uni; I.
4 alie dare; I.
XXIV. 1 apud; I.
2 sive; I.
3 apud; I.
4 aut; T.
5 d. I.
XXV. 1 cadaverum fidelium; I.
2 observaverit; I.
3 servaverit; I.
4 duodecim; I.
5 d. I.
6 ieiunet; I.
7 villani vel hospitis; I.
XXVI. 1 d. I.
2 inveniret; T.
3 instrumenta, quibus laboraverit; I.
4 d. I.
XXVII. 1 decimacionem dent; I.
XXVIII. 1 In margine I.: Candentis ferri iudicium.
2 idonei; I.
3 iurando iure; I.
4 probari; T.
XXIX. 1 audeat missam; I.
2 coegerit; I.
3 quinquaginta quinque; I.
4 d. I.
5 celebrare; I.
XXX. 1 capitulum; a T. - et emancipacione eorunden ecclesiis facta; a. I.
2 decimas; I.
3 placuerint; T.
4 d. T.
5 libertati; I.
6 eo tamen tenore; I.
XXXI. 1 capitulum; a. T.
2 d. I.
3 priusquam; T.
4 carnis; T.
5 dimiserint; I.
6 sese; I.
7 consentire dixerint; I.
8 d. I.
9 hec; T.
10 respuerint; T
XXXII. 1 d. I.
2 pro; I.
XXXIV. 1 d. I.
XXXV. 1 De abbatibus et monachis, osculo; T.
2 contingerit; I.
3 vel; I.
4 aut; T.
5 ordinati; T.
6 regi vel episcopo; T.
XXXVI. 1 satisfaccione; I.
2 d. I.
XXXVII. 1 De vigililarum sanctarum observacione sanctorum; T. - In margine I.: Jeiunia quedam a S. Ladislao instituta.
2 hoc; I.
3 ad; T.
4 regi; T.
5 d. T.
6 et universis episcopis; I.
7 sancti; I.
8 firmos; I.
9 perduravit; I.
10 trium dierum; I.
XXXVIII. 1 capitulum sequitur; a. T. - De veneracione festivitatum sanctorum; I.
2 Ut iste; T.
3 d. T.
4 feriende; T. - servande; I.
5 sanctorum; I.
6 d. I.
7 Joannis; I.
8 d. I.
9 Epiphania cum vigilia, Circumcisio domini; T.
10 sanctorum; I.
11 Penthecostes; I.
12 quatuor; I.
13 sanctorum; I.
14 Joannis; I.
15 d. I.
16 d. T.
17 d I.
18 d. T.
19 d. I.
20 regis Stephani; I.
21 Bartolomei; I.
22 d. I.
23 d. I.
24 d. T.
25 d. I.
26 d. T.
27 d. I.
28 Emerici; I.
29 confessoris; T.
30 d. T.
31 d. I.
32 d. T.
33 d. I.
34 d. T.
35 d. I.
36 ea; T.
37 unaquaque; T.
38 ecclesia; I.
39 ecclesie dedicacionem; I.
XXXIX. 1 kalendis; I.
2 capitulum; a. T.
3 vel; I.
4 accipiat; I.
XL. 1 De negantibus decimas; I.
2 verbi; T.
3 verbis illius crediderit; I.
4 d. I:
5 T. primum Ťanno autemť scripsit, postea autem delevit, deindeque scripsit: nona.
6 autem; I.
7 domini; I.
8 tantum; a. I.
9 ille, qui; I.
10 insurrexerat; T.
11 d. I.
12 haberet; T.
13 venumdetur; I.
14 autem; a. I.
15 seu filius; dd. I.
16 vel; I.
17 d. I.
18 decimas; I.
19 d. T.
20 capere; a. I.
21 idrie; I.
22 nil; I.
XLI. 1 litigatoribus; I.
2 seu militum; a. I.
3 aut; I.
4 curia; I.
5 abstullerit; I.
XLII. 1 In margine I.: Sigillum non venerantes.
2 persolvat; I.
3 proiiciens; I.
4 persolvat. Finis; I.
1 Liber secundus, capitulacio eiusdem; I.
2 servi ligacione; T.
3 tota villa furem; I.
4 iudicio iudicis; I.
5 De negociatore sive mercatore furtivam rem ementibus; I.
6 d. T.
7 servo cuiusvis; I.
8 nobili vel militi; I.
9 et de filiis liberorum item in servitutem redactis; a. I.
10 d. I.
11 necessitas; T.
12 permittit; I.
13 De cuius hospitis negociacione; T.
14 Ladislai regis; I.
15 Pannonum; I.
I. 1 Hunc titulum omittit T., in I. autem antecedit prefationem et post ŤIncipit liber secundus, capitulum primumť (T. I.) invenitur.
2 omni; I.
3 d. T.
4 furtu; I.
5 insuspendatur; T.
6 familia; T.
7 d. I.
8 cavet; I.
9 iudicacione; T.
10 vendicentur; I.
II. 1 hoc modo; a. I.
III. 1 servi ligacione sequitur; T.
2 d. I.
3 prohiberet; T.
4 qinquaginta; I.
5 d. I.
IV 1 probat; I.
2 L pensas; T.
3 d. I.
4 omni; I.
5 sua; T.
6 d. T.
7 d. T.
8 quarta; I.
9 villani accipiant; I.
10 L pensas; T.
11 eorum; a. I.
12 appellaverit; I.
13 accipiatur; I.
14 non habeant quartam vindicacionis; T.
V. 1 permittat; T.
2 vestigia sequenda; I.
3 perditas res - excusserint; dd. I.
4 idoneis: I.
5 inventi; I.
6 quinquaginta quinque; I.
7 persolvant; I.
8 autem; a. I.
9 investigatam rem; T.
10 comes quinquaginta quinqeu pensas; I.
VI. 1 iustum suspenderit; I.
2 direxerat; T.
3 centum X pensas - et si advenerit iudicium; dd. I.
4 appariverit; I.
VII. 1 De mercatoribus furtivam rem ementibus; I.
2 egerint; T.
3 emtor; I.
4 traxerint; I.
5 fit tractus; I. - et tractus sit; T.
6 d. I.
7 theolonario; I.
8 d. T.
9 emta; I.
10 furtiva esse; I.
11 theolonarii; I.
VIII. 1 Titulum omittit T.
2 dividentur; T.
3 C; I.
4 false: pensas T. I.
IX. 1 ergastulorum; I.
2 commendentur; I.
X. 1 cuius; T.
2 vero quis; T.
3 vel in furto proprio vel aliorum; I.
XI. 1 domum nobilis; I.
2 d. T.
3 vendetur; I.
4 quinquaginta quinque; I.
5 bisanciis; T.
6 dammentur; I.
7 illorum; I.
8 convenerant; I.
9 reato; I.
XII. 1 et de filiis liberorum; a. I.
2 fugerit; I.
3 sicut liber servi illius suspendatur. Domino detrimentum; T.
4 ductus; T.
5 fuerit obcecatus; I.
6 d. T.
7 decem; I.
8 auferatur; I.
9 d. T.
10 fuerit furatus; I.
11 monoclus; T.
12 eficiatur; I.
13 In margine I. legitur; [cap]itulum pro gallina.
XIII. 1 Ordo clericalis; dd. I.
2 aut poma; I.
3 scobis; I.
4 furatur; I.
5 qui; T.
6 damnetur; I.
XIV. 1 denariis decem; I.
2 d. I.
3 d. T.
4 non; I.
5 abscidantur; T.
6 si quid quis perdiderit; I.
XV. 1 De negociatoribus equos vel boves ementibus; I. - capitulum; a. T.
2 emere vel vendere; I.
XVI. 1 De vendicione eorundem sine licencia regis; I.
2 confini; T.
3 equus ab eiusdem confini comite; T.
4 et; I.
5 dominus equi; I.
6 peniteat; I.
7 d. I.
8 sed; I.
XVII. 1huius fines; I.
2 Turci; T.
3 consenserint; T.
4 maneant; I.
XVIII. 1 De cuius hospitis negociacione capitulum; T.
2 confinio; T.
3 venerit; I.
4 confini comite; T.
5 quidquid; I.
6 Finis secundi libri; I.
1 d. I.
2 Capitulaciones eiusdem; dd. T.
3 civitatibus; a. T.
4 servitutes; T.
5 et eius sigillo et facultate; a. I.
6 quorumlibet; I.
7 invente; T.
8 Hoc caput in I. antecedit priorem: De muliere furto inventa.
9 furatis; a. I.
10 sex; I.
11 denarios valentibus; I.
12 stante; I.
13 De fure in curia. De eadem re nobilium capto; T.
14 furtivarum; T.
15 qui a cursoribus dimisso equo; I.
16 furem ducat; I.
17 usucaplonibus; T.
18 receperunt; I.
19 alterius; I.
20 eicto; T.
21 altero; I.
22 litigium deferente; I.
23 tria miliaria; I.
I. 1 Sine titulo invenitur in T., in quo autem legitur: Incipit liber tercius, capitulum sequitur.
2 vel; a. I.
3 d. T.
4 turi; T.
5 d. T.
6 ostendentur; I.
7 culpabiles; I.
8 sic; T.
9 turi; T.
10 d. I.
11 decenniario; T.
12 decem; I.
13 novem; I.
14 sint; I.
15 novem; I.
16 novem; I.
17 quod; I.
18 d. I.
19 d. T.
20 in illa; dd. I.
21 reddiderunt; T.
22 illi; a T.
23 d. I.
24 propterea; I.
25 decimis; T.
26 novem; I.
27 ipse fuerit; I.
28 novem; I.
29 d. T.
30 novem; I.
31 probet; T.
32 nunccius; I.
33 princeps; T.
34 parcent; I.
35 ipse; T.
36 rostici; T.
37 d. I.
38 d. I.
39 aliquis fures postea; I.
40 accusaverint; I.
41 persolvant; I.
II. 1 De detinentibus aliorum servientes; I.
2 mendose: precipimimus; I.
3 nunccius; I.
4 manifeste sic scripsit I.: ad escripcionem.
5 Archas; T.
6 apud; I.
7 quicunque; I.
8 liberi; T.
9 forte detineruit; I.
10 vel his qui; I.
11 uzbeth; T.
12 regale quod; T.
13 ordinavit; I.
14 d. I.
15 quisquis; I.
16 terminum predictum; I.
17 quod; I.
18 pro transgressione; I.
19 retinebat; T.
20 habuerit, habita fuerit; T.
21 eo quem ille; T.
22 diffamatur; I.
23 si culpabilis - diiudicetur; dd. T.
24 d. I.
25 uzbeth; T.
26 d. T.
27 adheserunt;T.
28 rego; I.
29 virginis; a. I.
30 quinquaginta quinque; I.
31 persolvat; I.
III. 1 capitulum; a. T.
2 d. T.
3 et; a. T.
4 iverit; I.
5 sigilum; I.
6 dividat; I.
7 d. I.
8 sigilum; I.
9 wdwornik; I.
10 d. I.
11 qua; a. T.
12 iudicaverint; I.
13 ea; I.
14 corrigantur I.
IV. 1ad; I. 2 fugierit; T.
3 suasu; I.
4 fuerat; I.
V. 1 fugierit; T.
2 d; I.
3 d. T.
4 det seu donet; I.
5 etc.; a. T.
VI. 1 que; I.
2 d. T.
3 d. I.
4 d. I.
5 maritari posset; I.
6 adnihiletur; I.
VII. 1 sequitur capitulum; a. T.
2 d. I.
3 curia; I.
VIII. 1 De liberis furantibus decem vel sex denarios valencia; I.
2 quot; T.
3 d. T.
4 eius; a. I.
5 d. T.
6 perdatur; T.
7 autem; a. I.
8 d. T.
9 d. T.
10 sex; I.
11 si minus, oculo; dd. I.
12 fuit; T.
13 reddat; I. In margine I. legitur. Furtum in minoribus rebus.
IX. 1 d. T.
2 ligabit; T.
3 autem die; I.
4 iudici; I.
5 sibi; I.
6 conscius furti; I.
7 iuramentum; I.
8 promiserat, dixerit; T.
9 septimarum; T.
10 indulgencia; T.
11 iterum; T.
12 quos furti conscios; T.
13 damnetur; I.
14 d. T.
15 d. I.
16 quod; I.
17 et; a. T.
18 diiudicetur; si autem; a. I.
19 representaverit; I.
20 eciam; a. I.
21 decem; I.
22 persolvat; I.
23 iudicis; I.
24 d. T.
25 recipiat; I.
26 de his - culpabilis fuerit; dd. T.
27 sumtum; I.
X. 1 stante; I.
2 capti; I.
3 mendose bis scripsit T.
4 dixit; T.
5 presummant; T. I.
6 Totum capitulum d. I.
XI. 1 d. T.
2 quid; T.
3 culpabilis; I.
4 d. I.
XII. 1 in domo et curia; I.
2 nunccietur; I.
3 cultis; T.
4 decem; I.
XIII. 1 furtivarum; T.
2 furtivarum; T.
3 vulgo; I.
4 jocterdeh; I.
5 archangeli; a. I.
6 quidquid; I.
7 peccorum; T.
8 erit; I.
9 duas; I.
10 ioch scilicet; dd. I.
11 dividuntur; I.
12 dividentur; T.
13 d. I.
14 iterum I.
15 d. I.
16 se; T.
17 collectores; I.
18 quicquid; I.
19 negaverit; T.
XIV. 1 dimissos equos a cursoribus; I.
2 ad mercandum; I.
3 causa monstrandi; I.
4 eos; I.
5 collectori regis; I.
6 iudici det; I.
7 sibi; a. I.
XV. 1 De spernentibus decretum regis; I.
2 decretum regis et principum; I.
3 iudicetur; T.
4 ab honore deprivetur; T.
5 L quinque; T.
6 d. I.
7 d. T.
8 solvant; T.
XVI. 1 Volumus ut; dd. I.
2 sua parochia; I.
3 id est nemo iudicum extra suam iurisdiccionem iudicet; a. I.
XVII. 1 proclamantes; T.
2 quis; T.
XVIII. 1 fuerit; I.
2 L; T.
XIX. 1 ducet; T.
2 furem ducat; I.
3 discuciatur iudicem; I.
XX. 1 d. I
2 ac presententur; I.
3 d. T.
4 reperit; T.
5 90; I.
6 duodecim; I.
7 quinque; I.
8 duabus; T. - duas; I.
9 terciam; T. - una; I.
10 tribuatur; T.
11 inventa; T.
12 celentur; I.
13 triplum; I.
14 que; d. I.
15 decem; I.
16 ittidem; I.
17 ac; a. T.
18 Bele regis; I.
XXI. 1 De recipientibus servum vel lixam alterius; I.
2 quod; I.
3 reddentur; I.
4 2V; I.
5 plebs eius; T.
6 dupplex; T.
7 d. T.
8 d. T.
9 illius reatus; I.
10 plebs; T.
11 d. T.
12 circa; I.
XXII. 1 erecto; I.
XXIII. 1 In I. hoc capitulum antecedit priori.
2 d. T.
3 aliquid iudicare; I.
4 cognoscentur; T.
5 et; I.
6 commissi causa; I.
7 iudicaverunt; T.
8 decem; I.
9 pensis perferantur; I.
XXIV. 1 Hoc capitulum omittit I.
2 litigari; T.
3 vapulet; T.
XXV. 1 quocunque; I.
2 d. I.
3 et; I.
4 d. T.
5 d. I.
6 quinque; I.
7 et; I.
8 iudicatum; I.
9 quinque; I.
10 d. I.
11 d. T.
12 nisi; T.
XXVI. 1 quinque; I.
2 tunsus; I.
3 reddantur; I.
XXVII. 1 nil; I.
2 concordari; T.
3 d. T.
4 duas; I.
5 In margine I. leguntur: Judex nil extorq(uat) sine accusacione parcium litigancium.
XXVIII. 1 tria milliaria; I.
2 In margine I.: Cursores regis.
3 Valde corrupta forma invenitur in I., forte: expergiscencium.
4 aut; I.
5 d. I.
6 per; T.
7 comitatum; I.
8 ne; I.
9 exequatur et; a. I.
10 L; T.
11 pensas; T. I.
12 retinunt eius (sic); I.
13 pensas; T.
XXIX. 1 quodcunque; I.
2 multiplicabit; T.
3 finis; a. I.
4 Haec omittit I., sed in margine eius manu coaeva scripta inveniuntur: Dolose fugitivum occultans, viginti solidis teneb(itu)r c(onvincere), de ser(vo) fugi(tivo) L quinque. - Porro autem manu Zachariae Mosóczy scripta sunt: Solidus autem est aureus Romanus; Conradus Lagus in Methodo suo civili fol. 806. Zach(arias).
1 Invenitur in codicibus T. et I.
2 In T. legitur: Incipit. Quoniam dei gracia; - in I. autem: Incipit decretum Colomanni regis Hungarie dei gracia.
3 Seraphyn; I.
4 nuncupatus; I.
5 palacio; I.
6 et; a. T.
7 In T. ante ŤSeraphinť invenitur: Quoniam dei gracia.
8 d. I.
9 spirituali; I.
10 tezauro; I.
11 desertis; T.
12 ad; I.
13 d. I.
14 tua; I.
15 tottidem; I.
16 aut parvi; T.
17 exortem; I.
18 iubes; I.
19 tocius regni; I.
20 ieiune; T.
21 lascente; T. - Textus codicum corruptus est, et ita emendare tentavi.
22 oraciones Marie recapitulari; I.
23 d. I
24 floribus; T. - fontibus; I.
25 seperanti; T.
26 d. I.
27 michi; T. - mei; I.
28 prestat; T.
29 fecundiam; T.
30 ne; I.
31 preiis; I.
32 visibus; I.
33 apud; I.
34 et; a. I.
35 conspeccione; I.
36 Cursollinum; T.
37 assertis; I.
38 quam; I.
39 conneccio; I.
40 superfluum; I.
41 pauliper; T.
42 commu(n)iter; I.
43 intensus; T.
44 eum; T.
45 barbariebus; I.
46 serviret; T.
47 monitorem; I.
48 manu alterius inscriptum est in codice; I.
49 oppere; I.
50 precipuo; T.
51. penitendo; T.
52 peccandi; I.
53 Colomanus; I.
54 gracie; I.
55 robur; I.
56 abstergere; T.
57 hec; I.
58 ingruencia; I.
59 d. I.
60 labefactare; T.
61 veritatis; T.
62 nil; I.
63 infusionis; a. T.
64 indistrictus; T.
65 exactor - transgressionem; dd. I.
66 iam fidelium; dd. I.
67 iustificacionem; I.
68 loricam; T.
69 consumeret; I.
70 male; I.
71 est enim; T.
72 d. I.
73 imperfecta; I.
74 comode; T.
75 provehas; I.
76 muniatur; I.
77 Capitulum; a. T.
I. 1 De dote cuiuslibet ecclesie per beatum Stephanum disposita. I.
2 omnium; T.
3 dotes; I.
4 possessionis; I.
5 maneant; I. - et cetera; a. T.
II. 1 De sinodo in unoquoque episcopatu comitibus et magistratibus celebranda; I.
2 sinodum; I.
3 et comites; dd. I.
4 magistratum; T.
5 iudicio; I.
6 In margine T.: In sinodo eciam seculares magistratus interesse debent; T.
III. 1 De alienigenis presbiteris sine litteris commendaticiis advenientibus; I.
2 commendanciis liberis recipiantur; T.
IV. 1 De indigenis presbiteris; I.
2 indigne; T.
V. 1 De citacionibus presbiterorum; I.
VI. 1 De citacionibus presbiterorum et laicorum contra sese; I.
2 vero; a. I.
3 causam habet cum laicis; I.
4 iudicis sigillum; I.
5 archiepiscopi; I.
6 eisdem; I.
7 d. I.
VII. 1 De causis comitum duorum in sinodo terminandis; I.
2 dissedeant; T.
VIII. 1 De causis duorum abbatum in sinodo iudicandis; I.
2 sinodo; I.
IX. 1 De causis ministrorum regis vel ducis et capellanorum etc.; I.
2 constanter Ťsinodoť; I.
X. 1 De contumacia iudicum ad sinodum venire nolencium; I.
2 iudicent; I.
XI. 1 Hoc capitulum omittit I.
XII. 1 Omittunt codices T. et I., sed in prima editione legum (Decretorum seu articulorum aliquot priscorum Ungariae regum liber, nunc primum typis proditus. Francofurti. MDLXXXI.) invenitur.
XIII. 1De facultate comitum discuciencium causas in sinodo; I. - Omittit T.
XIV. 1 Quod nullus secularis iudex clerico det sigillum; I.
2 iudicis; T.
XV. 1 Revocacio donacionum preter dona S. Stephani; I.
2 quominus; I.
3 peniuria; T.
4 d. I.
5 solio; I.
6 qui; T.
7 d. T.
8 In margine T. posteriori manu: De piscinis monasteriis et ecclesiis datis ac aliis cunctis hereditatibus.
XVI. 1 Ablacio piscinarum ecclesiis datarum; I.
2 quottidiano; I.
3 usu; I.
XVII. 1 Quod donaciones vinearum, mansionum in suo vigore permaneant; I.
2 regalibus; T.
XVIII. 1Omittit I.
XIX. 1 De terris occupatis colonorum eiectorum; I.
2 innumerabiliter; T.
XX. 1 De successionibus possessionum collatarum a regibus; I.
2 quemlibet; T.
3 posthumo vel; I.
4 humanis; I.
5 successores vel; dd. I.
XXI. 1 De hereditatibus empticiis quemlibet heredem concernentibus; I.
2 auferatur. I.
XXII. 1 De iudicio ferri et aque, quibus locis fieri possint; I.
2 preposituris; I.
3 Posonii; I.
XXIII. 1 De iudice iniusto cum sigillo vel sine sigillo citato; I.
2 causam; I.
XIV. 1 De iusto iudicio episcoporum et comitum et contumacia citatorum; I.
2 solito; I.
3 curia; I.
4 equę; I.
5 hucusque; a. I.
XXV. 1 De decimis tributorum et vectigalium; I.
2 aut; I.
3 d. T. I.
4 dari; I.
5 d. T.
XXVI. 1 De testibus confitentibus ante attestacionem; I.
2 d. I.
3 d. T.
4 aratrium; T.; contrarium; I.
5 sacerdotum; T.
XXVII. 1 De falsis testibus deinceps non admittendis; I.
XXVIII. 1 De pristaldo iudicis verberato et de pena etc.; I.
2 civitatis; T.
3 quicquid; I.
4 auferatur; I.
5 iudicis; a. I., sed T. Ťiudicisť ad proximum caput iungit.
XXIX. 1 De idoneitate pristaldorum; I.
2 supra iusseramus; I.
XXX. 1 De pena pristaldi iniquam execucionem facientis; I.
2 ei iniquo mandato; T.
XXXII. 1 De occupacionibus terrarum et pena etc.; I.
XXXIII. 1 De dupplici tributo mercatorum; I.
2 ad; I.
3 d. I.
4 mendose bis scripsit; I.
5 persolvat; T.
XXXIV. 1 De tributis propriarum rerum in foro emptarum; I.
XXXV. 1 accola hospitum; I.
2 Sed istius capituli½altera pars intellectui meo aut (haud; I.) facile patescit (patefecit; I.), scilicet½aut (aut scilicet; I.) iuxta medietatem substancie civilium expe½dicionem faciat. Estimo autem, quod idem sit sensus║illius capituli, quod scriptum est de non dandis vel dandis½VIII. (octo; I.) denariis (denarios; T.); aa. T. I.
XXXVI. 1 De equo donato regi in quolibet comitatu; item de expensis nunciorum per palatinum comitem dandis; I.
2 legalius; T.
3 pensas; I.
4 donetur; I.
5 in archiam (sic); T.
6 duos; I.
7 seu; I.
8 prediximus; I.
9 d. I.
XXXVII. 1 quacumque; I.
2 mega; T.
3 digreditur; I.
4 duo; I.
5 coniugentur; I.
6 qui et; I.
7 eum; T. I.
8 clamore; I.
9 ne gravescat; I.
10 diiudicetur; I.
XXXVIII. 1 expedicionibus; I.
2 exit; I.
XXXIX. 1 civilibus; T.
XL. 1 Olim loricati secundum exigenciam proventuum disponebantur; I.
2 propriis; I.
3 villos; T.
4 centum; I.
5 aut; I.
XLI. 1 Servi divagi medio capite tondeantur; I.
2 capitis; I.
3 dederat; T.
XLII.1 De pena vagos absque licencia regis tenencium; I.
2 apud; T.
3 quid; I.
4 inculpatus; T.
5 fuerat; T.
6 propria; I.
XLIII. 1 cum; T.
2 ab eo, qui eum apprehendit, V pensis redimat; I.
XLIV. 1 iocusidarius; I.
2 alicui denariis; T.
3 tottidem; I.
4 emptoris; T.
5 id est; a. I.
6 non minus; I.
7 sic legitur in T. I.
XLV. 1 De exempcione liberorum a solucione VIII denariorum; I.
2 octo; I.
3 colligebatur; T.
4 ipsius T.
5 transmigrati; T. I.
6 stipendaria; T.
7 et; a. I.
8 ante; T. - antea; I.
XLVI. 1 De hysmaelitis; I.
2 hysmaelitas; I.
3 quoque; T.
4 vescencia; T.
5 ex; a. I.
6 sew; T.
7 hysmaelite; I.
8 quo; T.
XLVII. 1 De ecclesiis hysmaelitarum; I.
2 hysmaelitarum; I.
3 edificare; I.
4 dari; I.
5 edificata; I.
6 fuerint; T.
7 hysmaelitarum; I.
8 mater autem; I.
9 Cristi ecclesia; I.
XLVIII. 1 De matrimonio Hysmelitarum; I.
2 Hysmaelitarum; I.
XLIX. 1 hysmaelitarum; I.
2 d. T.
3 erogaverit; T.
4 tantum; T.
5 porcinis; I.
6 d. I.
7 carnibus; I.
8 vescatur; T.
L.1 De penis homicidas retinencium; I.
2 apud; I.
3 quem; T.
4 ceteri; I.
5. qui; I.
6 census; I.
7 facinorum qualitatem; I.
8 huiusmodi - vero; dd. T.
9 d. I.
10 archidiacono; I.
11 partes; I.
12 disperciantur; I.
LI. 1 De furibus quarta die ad iudicem statuendis; I.
2 secacione; I.
3 vicinorum; I.
LII. 1 sentencia; I.
LIII. 1 punietur; I.
2 d. I.
3 quantum; I.
4 d. I.
5 Fur - aboculetur; dd. I.
LIV. 1 viginti; I.
2 d. I.
LV. 1 suscepcione; T.
2 et; T.
LVI. 1 quia; T.
2 scelleris; I.
3 d. I.
LVII. 1 nulla; I.
2 mencio; I.
LX. 1 nuncium; I.
LXI. 1 archidiacono; I.
LXII. 1 De amissione equi in villa, ubi rex fuerit; I.
2 latrocinium in; I.
LXIII. 1 De amissione equi itinerancium; I.
2 hoc; T.
LXIV. 1 De tempore discussionis querimoniarum; I.
2 legalibus; T.
LXV. 1 De comitibus potestatem ecclesie sibi vindicantibus; I.
2 presummat; I.
LXVI. 1 De personis ecclesiasticis decimas persolvandis; I.
2 persona; T.
3 exerceant; T.
4 vindemiam; T.
LXVII. 1 De bigamis presbiteris; I.
2 coniugio; I.
3 illicito; I.
4 excludentur; T.
5 consorcio; I.
LXVIII. 1 De missarum celebracionibus; I.
2 loco mundo; I.
3 itinere; T.
4 neque; I.
LXX. 1 De vestibus clericorum; I.
2 cleri; T.
3 vel; a. T.
4 d. I.
5 joppa; I.
6 picta vel sericata; I.
7 d. T.
8 sacratorum; T.
9 consuantur; I.
10 sed nodis; I.
11 ut; T.
12 d. I.
13 amplectentur; I.
LXXI. 1 De quatuor temporibus; I.
2 celebratur; T.
LXXII. 1 d. I.
2 sancte trinitatis; I.
LXXIII. 1 atriis; I.
LXXIV. 1 De iudeis christianum ementibus mancipium; I.
2 infra; I.
3 inducias; T.
4 vendiderit; I. In margine T. posteriori manu: De iudeis. Qualis auctoritas in regno concessa et qualis proihibita est.
LXXV. 1 pugilys; T.
2 In I. antecedit titulus sed ad c. LXXVI. attinet: De penis incolarum alienigenis equum Hungaricum emencium; I.
3 in rure; T.
4 remanere; I.
LXXVI. 1 Titulus mendose prius invenitur in I.
2 que; d. T.
3 equum Hungaricum; I.
4 emere; T.
5 alium; I.
6 voluerit querere; I.
7 post tercio; T.
8 suo modo; T.
LXXVII. 1 d. I.
2 d. T.
3 nemo emere audeat; a. I.
4 quispiam; a. I.
5 qui; I.
6 infringerent; I.
7 priventur; I.
8 amittant; I.
LXXVIII. 1 De tributis inter regem et comitem dividendis; I.
2 quisquis; I.
3 ubique; I.
4 habeant; T.
5 omni; T.
LXXIX. 1 De pecuniis per comitem colligendis; I.
2 suarum; T.
3 d. I.
4 vel; I.
5 d. T.
6 attulerit; I.
LXXX. 1 De liberis hospitibus sclavis in terris aliorum; I.
2 quoque; I.
3 Clavi; T.
4 sunt; a. T.
5 d. T.
LXXXI. 1 accipiantur; I.
LXXXII. 1 Nemo sine sigillis tributariorum extra Hungariam eat; I.
2 theloneariis; I.
3 pro theloneariis; a. I.
4 theolenarius; T.
5 vero; I.
6 theolenarius; T.
7 d. I.
8 figuram; I.
9 tentaverit; I.
10 unam pensam solvat; I.
LXXXIII. 1 De pena falsorum testimoniorum; I.
2 deo; T.
3 vel; T.
4 attestantibus; I.
5 decem; I.
6 sive; I.
7 eius; I.
LXXXIV. 1 De furibus ad ecclesiam confugientibus; I.
2 fugeret; T.
3 d. I.
4 pro; T.
5 occecacione; I.
6 esse non; I.
7 si; I.
8 d. I.
9 apud; I.
10 vili; I.
11 d. I.
12 criminabantur; I.
1 In T. haec capitula antecedit Synodus Strigoniensis prior, post quam in p. 102b. legitur: ŤSequitur capitulum bonumť, sed haec sententia re vera non ad haec capitula, sed ad sequentem synodum alteram attinet. - In I. inmediate iunguntur haec capitula ad Colomanni regis decretorum librum primum.
2 Colomannus - Hungarorum; dd. I.
3 commanentibus; T.
I. 1 De iudeis; I. - sed hic titulus Ťante hanc legemť invenitur.
2 lingue vel; dd. I.
3 aut vendere; dd. I.
4 vel; I.
5 contrarium faciens; I. (pro: et quis - transgrediatur.)
6 d. I.
7 mancipii; I.
8 aput eum inventi; dd. I.
II. 1 De mutuis christianorum et iudeorum; I.
2 personarum; T. I.
3 accomodare; I.
4 mutuante; I.
5 mendose bis scripsit; T.
6 assumantur; T.
7 negaverit; I.
8 uterque; T.
III. 1 commodaverit; I.
2 assumant; I.
3 et; I.
4 faciat; T.
5 aut; I.
6 utriusque; I.
IV. 1 De emptoribus et venditoribus christianorum et iudeorum; I.
2 idoneis; I.
3 christianus; T.
4 iudeus; T.
5 d. I.
6 d. I.
7 d. T.
8 venditoris - emptoris; dd. I.
9 apud; I.
10 d. I.
11 que aput - est; dd. I.
12 prenotatos; I.
V. 1 d. I.
2 apud se; dd. T.
3 invente; I.
VII. 1 d. I.
2 et; a. I.
1 Haec capitula sine titulo inveniuntur in codicibus P. et. T.
2 Haec omittit T., in quo autem legere possumus:
Incipiunt capitula de synodalibus decretis domini archiepiscopi Laurencii, Strigoniensis metropolitani et decem suffraganeorum suorum.
I. (D)e causis ecclesiarum et clericorum. II. De sermone ad populum. III. De communicacione cleri et populi. IV. De ecclesiasticis ordinibus. V. De locucione clericorum. VI. De ydeotis clericis vel presbiteris. VII. De ritu gentilitatis. VIII. Da annuys festis. IX. De negligentibus penitenciam. X. De mortuis sine confessione. XI. De uxoratis in episcopatum promovendis. XII. De porcionibus ecclesie quando debet fieri. XIII. De monasteriis episcoporum, qui obierunt. XIV. De hys, qui res ecclesie dissipaverunt. XV. De famulis ecclesie. XVI. De parochiis ecclesiarum. XVII. De ecclesia sine dote non consecranda. XVIII. De presbiteris ad titulum ordinandis. Item de eodem. XIX. De clericis sine litteris non suscipiendis licencia. XX. De legacionibus episcoporum. XXI. De advenis clericis et infamatis. XXII. De hys, qui in ecclesia alterius celebret sine licencia. XXIII. De professis clericis et ad titulum ordinandis. XXIV. De oppressis clericis vel iniuria affectis. XXV. De clericis vel abbatibus seculare iudicium querentibus. XXVI. De concordia officiorum divinorum. XXVII. De vita et victu canonicorum. XXVIII. De libertate hospitum canonicorum. XXIX. De libertis canonicis et filiis eorum. XXX. De servis non ordinandis. XXXI. De sacerdotibus ante presbiteratum (pro: proratum) uxoratis. XXXII. De clericis non uxorandis. XXXIII. De uxoribus episcoporum. XXXIV. De excommunicatis. XXXV. Ubi debeant missam celebrare. XXXVI. (De abbatibus.) XXXVII. Item de abbatibus. XXXVIII. (De abbatibus.) XXXIX. (De abbatibus.) XL. De ordinandis monachis. XLI. De hys, qui monachatum abitum accipiunt. XLII. De convencione oblacionis pro missa ne fiat. XLIII. De non emendis vel vendendis ecclesiis. De venditoribus ecclesiarum. XLIV. De baptismo et sepultura. XLV. De festivitatibus. XLVI. De iudicio quando et quomodo dari debeant. XLVII. Quid in ecclesia legi vel cantari debeat. XLVIII. Quomodo in kalendis vel conviviis convivari debent. XLIX. (De eodem.) L. Item de eodem. LI. (De eodem.) LII. De omnibus penitencialibus. LIII. De maleficis. LIV. De accusatoribus vel accusatis. LV. De uxoribus a maritis fugientibus. LVI. De bigamis et viduarum vel repudiatarum viris. LVII. Si presbiteri bigami recipiant ordines. LVIII. De presbiteris, qui concubinas habent. LIX. Ut canonici regulam suam sciant. LX. De clericis pro furto accusatis. LXI. De thabernariis clericis. LXII. De testimoniis clericorum. LXIII. De iudeis, qui christianos habent famulos. LXIV. De christianis carnes vel cibos iudeorum ementibus. LXV. De decimis clericorum. LXVI. De archidyaconis. LXVII. De presbiteris ecclesiraum. LXVIII. De congregandis clericis ad synodum. LXIX. De causis ecclesiarum et clericorum.
Et in margine haec posteriori manu scripta invenies: Pontificalia (contraria hys) iura non tollunt ista, quia regnum Hungarie est liberum regnum et non subiacet legibus, nec in secularibus, neque in spiritualibus aliis, prout super eo continetur in decreto tripartito, in 2 p(artis) t(itulo) 3.
Quamnam pontifex in hoc regno obtinuit auctoritatem, id in prefato decreto in p(rimae) p(artis) t(itulo) 11. reperies, reliqua ibidem in margine. Ideo ex racionibus prenotatis stant eo modo iura.
I. 1 In margine; T.: Art. 1. De causis ecclesarium et clericorum. - Ibidem assidue in margine invenientur: Art. 2., Art. 3., etc.
2 finiatur; P.
II. 1 De sermone ad populum; T.
2 evangelium; T.
3 proponatur; T.
III. 1 De communicacione cleri et populi; T.
2 et; T.
3 Penthecostes; T.
4 agant; T.
5 communicent; T.
IV. 1 De ecclesiasticis ordinibus; T.
2 et; T.
V. 1 De locucionibus clericorum; T.
2 (ca)pellani; T.
3 locantur; T.
VI. 1 De ydeotis presbiteris; T.
2 ydeote; T.
3 d. T.
4 nec; T.
5 ordinandi; T.
VII. 1 De ritu gentilitatis; T.
2 d. T.
3 mendose bis scripsit; T.
4 d. T.
5 penitet; T.
6 septem; T.
VIII. 1 De annuys festis; T.
2 qui; T.
3 sicut in precedenti capitulo; a. T.
IX. 1 De negligentibus penitenciam; T.
2 conmisso; T.
3 invictam; T.
4 ipso; a. T.
5 exconmunicatus; T.
6 cymiterio; T.
7 sepelliatur: T.
8 d. T.
X. 1 De mortuis sine confessione; T.
2 d. T.
3 subeant; T.
XI. 1 De uxoratis in episcopatum promovendis; T.
2 d. T.
3 legittimo; T.
4 assummantur; T.
XII. 1 De porcionibus ecclesie, quando debet fieri; T.
2 sed; T.
3 acquisitis; T.
4 in; T.
XIII. 1 De monasteriis episcoporum, qui obierunt; T.
2 in; T.
3 aufferre; T.
4 ei; T.
XIV. 1 De his, qui res ecclesie dissipaverunt; T.
2 dissipaverunt; T.
3 dupplo; T.
4 restituant; T.
5 habent; T.
6 deponantur; T.
7 emendent; T.
XV. 1 De famulis ecclesie; T.
2 teneant; T.
XVI. 1 De parochis ecclesiarum; T.
2 unaqueque; T.
XVII. 1 De ecclesia sine dote non consecranda; T.
XVIII. 1 De presbiteris ad titulum ordinandis; T.
2 Item de eodem; T.
3 habeatur: T.
4 alicuius: T.
XIX. 1 De clericis sine litteris non suscipiendis; T.
XX. 1 De legacionibus episcoporum; T.
2 mittant; T.
XXI. 1 De advenis clericis et infamatis; T.
2 legittimos; T.
3 et; T.
4 ad ferendam - discedant; dd. T.
5 nisi; T.
6 conformatus; T.
XXII. 1 Ne quis in ecclesia alterius sine licencia celebret; T.
2 d. T.
XXIII. 1 De professis clericis ad titulum ordinandis; T.
2 quicumque; T.
3 ipse neque; T.
4 promoveat; T.
5 et; T.
XXIV. 1 De oppressis clericis vel iniuria affectis; T.
2 appelare; T.
XXV. 1 De clericis vel abbatibus seculare iudicium querentibus; T.
XXVI. 1 De concordia divinorum officiorum; T.
2 d. T.
3 collaudavimus; T.
XXVII. 1 De vita et victu canonicorum; T.
2 victus canonicorum et vita; T.
XXVIII. 1 De libertate hospitum canonicorum; T.
XXIX. 1De libertis canonicis et filiis eorum; T.
2 d. T.
3 habeatur; P.
XXX. 1 De servis non ordinandis; T.
2 nullus; T.
3 ante ea; T.
XXXI. 1 De sacerdotibus ante presbyteratum uxoratis; T.
2 quasi; T.
3 legittimis; T.
XXXII. 1 De clericis non uxorandis; T.
2 dyaconum; T.
3 liceat; T.
XXXIII. 1De uxoribus episcoporum; T.
2 vi habitent; P.
XXXIV. 1 De excommunicatis; T.
2 exconmunicaverit; T.
3 et; a. T.
XXXV. 1 Ubi debeant missam celebrare; T.
2 huiusmodo; P.
XXXVI 1 De abbatibus; T.
2 mirram; T.
3 scandalia; P.
4d. T.
5 mendose bis scripsit P.
6 d. T.
7 ni; T.
8 nec; T.
XXXVII. 1 Item de abbatibus; T.
XXXVIII. 1 De abbatibus; T.
2 d. T.
3 suis; a. T.
XXXIX. 1 De abbatibus; T.
2 reddantur; T. - In margine T. posteriori manu: De pena abbatum, qui bona monasteriorum dissiparent.
XL. 1 Exinde textus duabus columnis dispositus est, itaque lineae serierum mutationem in columnis denotant, non in paginis. - De ordinandis monachis; T.
2 ordinat; T.
XLI. 1 De his, qui monachatum abitum accipiunt; T.
2 monachatum; T.
XLII. 1 De convencione oblacionis pro missa ne fiat; T.
XLIII. 1 De non emendis vel vendendis ecclesiis; T.
2 presummat; T.
3 librum; T.
4 dilator; T.
5 magistri illius partem; T.
6 eo modo; T.
XLIV. 1 De baptismo et sepultura; I.
2 et; T.
XLV. 1 De festivitabus; T.
XLVI. 1 De iudicio quando vel quomodo dari debeant; T.
XLVII. 1 Quid in ecclesia legi vel cantari debeat; T.
2 vel; T.
XLVIII. 1 Quomodo in kallendis vel conviviis convivari debet; T.
2 cogantes; T.
3 archydiacono; T.
XLIX. 1 De eodem; T.
L. 1 Item de eodem; T.
2 presbiter; T.
3 ante; T.
4 episcopum; T.
5 archidiaconem; P. - archidyaconum; T.
6 tres; T.
7 d. T.
8 In margine T.: Presbiteri inebriati deponantur. - Finis columne in P.
LI. 1 De eodem; T.
2 perseveravit; T.
3 exconmunicetur; T. - In margine T. eodem posteriori manu: Si nobilis inebriaretur.
LII. 1 De omnibus penitencialibus; T.
LIII. 1 De maleficis; T.
2 fuerit convictus; T.
LIV. 1 De accusatoribus vel accusatis; T.
2 qui; T.
LV. 1 De mulieribus a maritis fugientibus; T.
2 fugierit; T.
3 vero; a. T.
4 coniugii - sine spe; dd. T.
5 adulteratam; T.
6 ducat aliam - si voluerit; dd. T.
7 In margine T. posteriori manu: De adultera uxore.
8 d. T.
9 tanso; T.
10 mendose bis scripsit T.: regis Ladislay.
11 Raptori; T.
12 potuit; T.
13 fecit; P.
LVI. 1 De bigamis et viduarum vel repudiatarum maritis; T.
LVII. 1 Si presbiteri bigami recipiant ordines; T. - T. mendose bis scripsit: Ar. 56.
LVIII. 1 De presbiteris, qui concubinas habent; T.
2 d. T.
3 In margine T. posteriori manu: Presbiter concubinam habens deponatur; T.
LIX. 1 Ut canonici regulam suam sciant; T.
2 suam; a. T.
3 sciant canonicam; T.
LX. 1 De clericis pro furto accusatis; T.
2 archidyacono; T.
3 venundetur; T.
LXI. 1 De tabernariis clericis vel feneratoribus; T.
2 d. T.
3 et; T.
4 non; a. T.
5 quicumque; T.
6 In margine posteriori manu: Clerici tabernarii et feneratores deponantur; si laicus fuerit, in testimonium non recipiatur; T.
LXII. 1 Item de testimonio clericorum; T.
2 et; T.
3 d. T.
LXIII. 1 De iudeis, qui christianos habent famulos; T.
2 mercanarios; T.
LXIV.1 De christianis carnes vel cibos iudeorum ementibus; T.
2 a iudeis; T.
3 Finis columne in codice P.
LXV. 1 De decimis clericorum; T.
2 sanctitum auctoritate; T.
3 quilibet; a. T.
4 quarta; T.
5 parochiani; T.
LXVI. 1 De archidiaconis; T.
2 d. T.
3 arhidyaconi; T.
4 breviarium; T.
LXVII. 1 De presbiteris et servis ecclesiarum T.
2 magistri sui de hys, que araverunt, dimidiam partem accipiant; T.
3 bobus; T.
4 arraverint; T.
LXVIII. 1 De congregandis clericis ad synodum; T.
2 quicumque; T.
3 synodum; T.
LXIX. 1 T. LXIX. - LXXII. capita omittit.
I. 1 Invenitur in codicibus P. (15a.) T. (103a.) et I. (34b.) - De notis infidelitatis; I.
2 d. T.
3 instabilitate; T.
4 cottidie T. quottidie; I.
5 orando; T.
II. 1 aut id facere tentaverit; I.
2 sew; T.I.
3. tentari; I.
4 anatematizetur; T.
5 d. T.
6 conmunione; T. I.
III. 1 et; I.
2 dampnacioni subiaceat; T. - dampnacioni preiaceat; I.
IV. 1 De mulieribus fugientibus a viro suo; I.
2 d. T. I.
3 fugierit; T.
4 d. I.
5 quocienscunque; I.
6 fugierit; T. I.
7 restituatur ei; dd. I.
8 quos: T.
9 separat; T. - In margine T. posteriori manu: De fugitivis mulieribus a viris suis et commisso adulterio; T.
V. 1 De mulieribus adulteris; I.
2 d. T. I.
3 voluerit; I.
4 reconcilietur; I.
VI. 1 Hoc capitulum omittunt T. et I.
VII. 1 Hoc capitulum omittit; I.
2 d. T.
3 sequetur; T.
VIII. 1 Bigami presbiteri beneficiis priventur; I.
2 cleri et; T.
3 ac; T. aut; I.
4 In margine T. eodem posteriori manu: De pena bigamorum presbiterorum.
IX. 1 d. T. I.
2 episcopus; T. I.
3 et; T.
4 In margine T. eodem posteriori manu: At de promocione in clerum ut ex consensu uxoris fiat; T.
X. 1 De servicio coniugatorum presbiterorum; I.
2 d. T. I.
3 alteri; T.
4 ut; I.
5 habentis; non habentem; I.
6 In I. prius, post Ťapostolumť invenitur.
7 Finis columne in P.
XI. 1 d. T. I.
2 laycus; I.
3 potestatem ecclesie; I.
XII. 1 De clericis concubinariis; I.
2 alteri; T.
3 penitencie peracto; I.
4 et; a. I.
XIII. 1 redeat; T.
2 decem; I.
XIV.1 De vendicionibus in diebus festivis; I.
2 in festo; I.
3 quadrupplo; T. I.
XV. 1 De non colentibus festivitatem; I.
2 iudicetur; I.
3 mulctetur; I.
XIV. 1 De desponsacione coniugali in facie ecclesie fienda; I.
2 idoneis; I.
3 et; T. I.
4 Amen; a. T. Finis; a. I. - In margine T. eodem posteriori manu: Ut omnis coniugalis desponsacio in conspectu ecclesie presente sacerdote et idoneis testibus fieret, altier formicacio reputabitur.
I. 1 Haec capitula in codicibus T. et I. inmediate sequuntur post Capitula Colomanni regis de iudeis - De degradacione bigamorum presbiterorum; I.
2 d. I.
3 relinquerit; T.
4 laicos; I.
5 In margine T. eodem posteriori manu: De pena bigami presbiteri.
II. 1 De decimis populorum et servorum denariis; I.
2 ab omnibus, ut episcopis; I.
3 In margine T. eodem posteriori manu: De decimis.